Edukira joan

Txerri

Aldatu loturak
Artikulu hau Wikipedia guztiek izan beharreko artikuluen zerrendaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea
(«Zerri» orritik birbideratua)

Txerri
Sailkapen zientifikoa
KlaseaMammalia
OrdenaArtiodactyla
FamiliaSuidae
GeneroaSus
EspezieaSus scrofa
Azpiespeziea Sus scrofa domesticus
Erxleben, 1777
Datu orokorrak
Gizakiak ateratzen dizkion produktuaktxerriki, pig nail (en) Itzuli, pork liver (en) Itzuli, knuckle (en) Itzuli, pig's bladder (en) Itzuli, Crackling (en) Itzuli, pig's intestine (en) Itzuli eta pork tail (en) Itzuli

Txerria edo urdea (Sus scrofa domesticus) Suidae familiako ugaztuna da, Sus scrofa basurdearen azpiespeziea. Txerri emeari, urdanga ere deitzen zaio. Orain dela 5.000 urte etxekotu zuten, eta mundu guztitik zabaldua dago.

Txerria ugaztun orojalea, etxekotua, behatz parekoa da. Etxeko txerria deitzen zaio Sus generoko beste kideetatik bereizteko. Aditu batzuek Sus scrofaren (basurdea edo basurde euroasiarra) azpiespezietzat hartzen dute; beste aditu batzuek, berriz, espezie ezberdintzat jotzen dute. Txerriak Neolitoan etxekotu ziren, bai Txinan, bai Ekialde Hurbilean (Tigris arroaren inguruan). Etxeko txerriak Europara iritsi zirenean, asko gurutzatzen ziren basurdeekin, baina etxeko ezaugarriak mantendu zituzten.

Txerriak, batez ere, haragitarako hazten dira. Animaliaren larruazala larrua egiteko erabiltzen da. Txina da munduko txerri ekoizlerik handiena, ondoren Europar Batasuna eta gero AEB. Urtero 1.500 milioi txerri inguru hazten dira, eta 120 milioi tona haragi inguru ekoizten, sarritan urdaitzat onduak. Batzuk maskota gisa hazten dira.

Txerriak Neolitoz gero dira giza kulturaren parte, haur eta helduen arte eta literaturan agertzen dira, eta Bolonia gisako hirietan, haragi produktuengatik laudatzen dira.

Izena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txerri, txarri eta zerri formen artean, txerri hobesten du Hiztegi Batuak,[1] txarri mendebaldekoa delarik eta zerri iparraldeko eta Nafarroako markaz agertzen delarik.[2] Urde forma ere hedatua da euskaraz. Ordotsa, berriz, txerri arra da; batzuetan, zikiratua, baina, aldiz, ernaltzeko hazten bada, apote, aketz edo herauts terminoekin ere ezagutzen da arra.

Beste termino asko erabili izan dira euskaraz, asko eufemistikoak, hala nola bilo beltz edo lau-oineko.[3]

Era berean, terminoa eta bere ahaideak zikintasunaren sinonimo dira gizakiei esatekotan, hala nola «zerri urdea!» esamoldean.[1]

Ezaugarriak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txerriak goi-guruina ez duten ugaztun bakarrak dira, horregatik bustitzen dira sarritan, bereziki klima beroetan. Ez badira nahikoa bustitzen, haien azala gaiztotu daiteke, eta, askotan, baserrietan ur garbirik ez dutenez, lokatzean nahiz simaurrean bustitzen dira. Pertsona zikinei txerri deritze irain gisa.

Oso usaimen ona dute, eta, Europako herrialde askotan, trufak aurkitzeko erabiltzen dira.

Eboluzioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Filogenia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kladograman erakusten den moduan, etxeko txerriak beste txerri-espezie batzuekin erlazionatuta daude, DNA mitokondriala erabiliz analisi filogenetikoan oinarrituta[4].

Suidae

Babirusa

Indonesia

Potamochoerus porcus

Phacochoerus

Afrika

Sus cebifrons

Sus philippensis

Sus barbatus

Sus verrucosus

Basurdea

Etxekotutako txerria

Asia ekialdeko txerria

Europako txerria

Eurasia
Hego-ekialdeko Asia

Taxonomia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txerria basurdearen azpiespezietzat hartzen da gehienetan, Carl Linnaeus-ek Sus scrofa izena eman zion 1758an; hortik aurrera, txerriaren izen formala Sus scrofa domesticus da.[5][6]. Hala ere, 1777an, Johann Christian Polycarp Erxlebenek txerria basurdetik bereizitako espezie gisa sailkatu zuen. Sus domesticus izena jarri zion, oraindik taxonomo batzuek erabiltzen dutena[7]. American Society of Mammalogists-ek espezie bereizitzat hartzen du[8].

Etxekotzea Neolitikoan

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Basa-txerrien hasierako sorrera, basurdeen eta txerrien arteko dibergentzia genetikoa eta txerrien etxekotzea[9].

Azterketa arkeologikoek erakusten dute txerriak basurdeetatik etxekotu zirela Ekialde Hurbilean, Tigris arroan edo inguruan[10] eta egoera erdi basatian kudeatzen zirela Ginea Berri moderno batzuek kudeatzen duten moduan[11]. Duela 11.400 urte baino gehiago txerriak zeuden Zipren kontinentetik sartuta; beraz, ordurako aldameneko kontinentean etxekotuta zeudela adierazten du[12]. Txerriak bereizita etxekotu zituzten Txinan duela 8.000 urte inguru[13][14][15]. Ekialde Hurbilean txerri-hazkuntza hurrengo milurtekoetan hedatu zen. Brontze Aroan, pixkanaka murrizten joan zen, landa-populazioak abeltzaintzara bideratu ziren salgaiak ekoizteko, baina hirietan mantendu zen[16].

Etxekotzeak ez zuen ugalketa-isolamendurik ekarri populazio itoguneekin. Mendebaldeko Asiako txerriak Europan sartu ziren, non basurdeekin gurutzatu ziren. Badirudi Pleistozenoan, nahasketak egon zirela txerri basatien populazio mamu batekin, gaur egun desagertuta dagoena. Etxeko txerrien genomek hautapen handia erakusten dute portaeran eta morfologian eragina duten geneetan. Gizakiaren hautaketak etxeko txerrien ezaugarrietarako, basurdeen gene-fluxuaren efektu homogeneizatzaileari aurre egin zion ziurrenik, eta etxekotze-uharteak sortu zituen genoman[17][18]. Gutxienez duela 8.500 urte iritsi ziren txerriak Europara Ekialde Hurbiletik. Hurrengo 3.000 urteetan, Europako basurdeekin gurutzatu ziren, haien genomak Ekialde Hurbileko arbasoen % 5 baino gutxiago erakutsi zuen arte, baina etxeko ezaugarriak mantendu zituzten[19].

Neolitoko txerrien hortz eta masailezurretako aztarnetako DNA frogak erakusten dute Europako lehen etxeko txerriak Ekialde Hurbiletik ekarri zirela. Horrek Europako tokiko basurdearen etxekotzea suspertu zuen, eta, ondorioz, hirugarren etxekotze-gertaera bat izan zen Ekialde Hurbileko geneak Europako txerri-saldoetan desagertuz. Duela gutxi, elkartruke konplexuak gertatu dira etxekotutako linea europarrak antzinako Ekialde Hurbilera esportatzearekin[20][21]. Erregistro historikoek adierazten dute Asiako txerriak berriro sartu zirela Europan XVIII eta XIX. mendearen hasieran[14].

Historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kolondar trukaketa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

XVI. mendeko Kolonen garaiko trukean, espainiarrek Chiloé uhartedian sartu zituzten animalien artean, txerriak izan ziren tokiko baldintzetara hobetoen egokitu zirenak. Txerriak uhartediko marea handiek agerian utzitako itsaski eta alga ugariz baliatu ziren[22]. Txerriak Ipar Amerikako hego-ekialdera Hernando de Sotok eta lehen espainiar esploratzaile batzuek eraman zituzten Europatik. Ihes egin zuten txerriak basati bihurtu ziren[23].

Txerri basatiak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Txerri basatien familia bat

Txerriak baserrietatik ihes egin, eta basati egin dira munduko leku askotan. Estatu Batuetako hego-ekialdeko txerri basatiek iparraldera migratu zuten, mendebalde erdialdera, non estatuko erakunde askok horiek desagerrarazteko programak dituzten[24][25][26]. Zeelanda Berriko eta Queensland iparraldeko txerri basatiek ingurumen-kalte handiak eragin dituzte[27][28]. Europako basurdeak etxekotutako txerriarekin sortutako hibrido basatiek kaltegarriak dira ingurumena zein nekazaritzarako, laboreak suntsitzen eta animalien gaixotasunak hedatzen baitituzte, besteak beste, aftosa gaixotasuna eta fauna kontsumitzen baitute, hala nola itsas hegazti gazteak eta dortoka gazteak[29]. Txerri basatien kaltea arazoa da bereziki Hego Amerikako hego-ekialdean[30][31].


Elikadura

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txerria animalia guztiz orojalea da, baina, oro har, belar eta hazi mota guztiez elikatu ohi da. Baserrietan, ohikoa da artoa, arroza, garia, garagarra edo erraz lor daitekeen beste edozein elikagai ematea. Animalia horien dieta oso zaindua izaten da, dieta horrek zehaztuko baitu haien haragiaren kalitatea.

Etxaldeek bi elikadura-prozesu mota erabiltzen dituzte txerrientzat. Lehenari, abeltzaintza intentsiboa esaten zaio. Bertan, txerria korta batean ixten da, eta proteina ugari ematen zaizkio azkar haz dadin. Bestalde, aukera merkeago bat dago: txerria bazka edo elikagai naturalen konbinazio batez elikatzen da proteina iturri prozesatu batzuekin batera.

Ezohiko kasuetan, naturalki uzten zaie larrez edo baserrietan dagoen beste belarren batez elikatzeko. Hori, jadanik, ez da ia erabiltzen, txerriak denbora gehiegi behar duelako gizentzeko eta, azkenean, ez dituelako inoiz asetzen baserrien beharrak.

Haurdunaldietan, txerramek proteina kopuru handiagoa eskatzen dute. Horregatik, ezinbestekoa da mota horretako mantenugai batzuk ematea, hala nola arrain-irinak edo haragi-irinak. Soja eta patata hondarrak ere, oso onuragarriak suertatzen dira.[32]

Bizilekua

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txerria klima tropikal eta epeletan bizi daiteke. Horregatik, baserrietara primeran egokitzen dira, non animalia horietako gehienak bertan bizi diren. Gainera, leku berezi horiek propietate guztiak ematen dizkiete inolako arazorik gabe biziraun ahal izateko.

Badira txerri basati batzuk arrisku gutxiko basoetan eta belarrez eta haziez betetako edozein eremutan bizi direnak. Hala ere, baldintza horietan bizi diren animalia horien kopurua oso txikia da.[32]

Ugalketa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txerria bibiparoa da, eta horrek esan nahi du enbrioia amaren barruan garatzen dela jaio arte. Beraz, amak mantenugaiak ematen dizkio enbrioari jaio aurretik.[33]

Etxeko txerrama poliestrikoa da urtero, eta 21 eguneko zikloak ditu gutxi gorabehera. Obulazioaren ondorengo 16 egun inguruko gorputz luteoak funtzionalak dira. Obulazioa berez gertatzen da, araldia hasi eta 36-44 ordura, edo araldiaren erdia baino pixka bat geroago.[34]

Pubertaroa aldi ezberdinetan ematen da generoaren eta espeziaren arabera. Gutxi gorabehera, 5-7 hilabete igaro behar dira emeen kasuan, 100 eta 110 kg bitarteko gorputz-pisua dutelarik, eta 6-9 hilabete arren kasuan.[33]

Haurdunaldiak, batez beste, 114 egun irauten du, eta 8 eta 10 txerrikume bitarteko oheak ematen dira lehen erditzeko txerramentzat, eta 10-16 txerrikume txerrama helduentzat.

Edoskitzaroan, txerramak erditu eta gutxira izan dezake araldi motz bat, baina, normalean, ez da egoera hori ematen, eta ez da gurutzatzen txerrikumeei titia kendu arte.[34]

Txerrikiak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txerri haragia urdaiazpikoa, txorizoa edota saltxitxa egiteko erabiltzen da.

Nahiz eta txerri gehienak haragia lortzeko egiten diren, batzuk larruki leuna lortzeko ere erabiltzen dira, baita ile gogor batzuk (zurdak), txarrantxa edo eskuila lortzeko ere.

Txerri-haragi motak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txerriaren elikadura-balioak orekatuak dira, koipe-azido mono eta poliinsaturatuen proportzioa dela eta; gainera, B1 bitaminan oso aberatsa den iturri da. Proteina ugari eta mineral ugari izateagatik karakterizatzen den elikagaia da.

Haren zatikatzea, oso sakona da. Jarraian, txerri batengandik lor daitezkeen haragi mota guztiak aipatzen dira, dagokien izenarekin.

  1. Solomo-zinta: Pieza hori oso ezaguna da, eta xerra gisa edo osorik kontsumitzen da, eta plantxan, enpanadan edo labean ere kozinatu daiteke.
  2. Azpizuna: Pieza hori oso balioetsia da bere testura eta zaporeagatik, eta saltsekin edo saltsarik gabe elaboratzen da.
  3. Mazoa: Pieza hori oso balioetsia da haragi eta koipe eduki altua izateagatik.
  4. Besoa: Zati hori txerriaren aurreko hanketatik lortzen da; urdaiazpikoa egiteko prozesuari dagokionez, antzekotasunak ditu, baina zapore eta usain ezberdina du.
  5. Lepoaldeko txuletak eta lepoaldeko magroa: Saihetsen inguruan dagoen haragia da, eta plater erreak, frijituak edo barbakoan egindakoak burutu daitezke.
  6. Saiheskia: Oso ospetsua da parrillan, baina ez da prestatzeko modu bakarra.
  7. Bularra: Hirugiharraren eremutik lortzen da, eta koipe portzentaje altua du.
  8. Hirugiharra: Zati horrek zapore handia ematen dion koipe asko du.
  9. Urdaia: Hirugiharretik ateratako zatietako bat da, eta haragi gutxi du.
  10. Kokospea: Lepotik ateratzen da, zehazki beheko aldetik. Koipe-edukia ere badu ezaugarri.
  11. Ukondoa: Pieza hori hezurrarekin batera eskuratu ohi da plater erreak edo koilara-platerak prestatzeko.
  12. Eskuak: Izenak dioen bezala, animaliaren eskuei edo euskarri-puntuei egiten die erreferentzia. Hezur asko ditu, eta gelatinazko ehundura eskaintzen du.
  13. Oinak: Txerriaren zati hori aurreko eskuen deskribapenean sartuko litzateke.
  14. Masaila: Txerriaren aurpegia, azala barne.
  15. Belarriak: Haragi hori kartilaginosoa da, eta oso plater erabilia izaten da tabernetan anoa eta tapa bezala.
  16. Muturra: Oso ezagutua tapa moduko plater gisa.

Txerri-haragi moten pieza horiez gain, jaki ezagunenetako bat lor daiteke: urdaiazpikoa. Animaliaren atzeko hankatik lortzen da, mundu mailan ezaguna eta hainbat modutan prestatua.[35]

Txerri arraza Euskal Herrian

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Euskal txerri arraza.

Txerriak, bizantziarren garaian, atzerritik ekarri zituzten penintsulara, tokiko basurdeekin elkartuz.

Euskal Herrian bertako hiru txerri arraza ezagunak izan dira garai historikoetan; haietatik, euskal txerria arrazak irauten du gaur egun, eta Gasteizko muturmotz txerria zein Baztango txerria joan den mendean desagertu ziren.

Kanpoko arrazak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Euskal Herritik kanpora ere, hainbat txerri arraza daude, horietatik ezagunenetakoa Vietnamgo txerria izanik, bere itxura eta kolorearengatik.

Arrazen artean hauek dira nagusiak:

  • Vietnamgo txerria

Txerriak klima epel eta erditropikoetara egokituta daude, eta, mundu osoan zehar, honela banatzen dira: Txina, 454 milioi txerri; Estatu Batuak, 59 milioi; Brasil, 29 milioi; Alemania, 25 milioi, eta Espainia, 23 milioi.

Vietnamgo txerria

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Vietnamgo txerri arraza

Vietnamgo txerriak, baldintza naturaletan, 125 kilogramo pisatzen ditu, baina, espazio itxi batean eta mugimendu gutxirekin, 140 kilogramora iristen da. Bere gorputza luzea eta lodia da. Arrautza forma hartzen duen sabelaldea nabarmentzen da, denborarekin eta janari motarekin hazten dena. Bere larruazalak tolesdura ugari eta ilaje motza ditu, batzuek baldintza klimatikoekin bat datozen ilaje luzeagoak dituztela gogoraraziz.

Bere izenaren arabera, ugaztun exotiko hau Vietnamgoa da jatorriz. Hala ere, badira zenbait aldaketa inguruko herrialdeetan lortutakoak maskota-animaliatzat hartu eta zenbait ekoizlek beren kumeetan aldaketak egitea erabaki ondoren.

Haren habitat naturala zabala da, baso hostotsuz eta bide natural luzez betea. Vietnamgo txerriak nahiago du zuhaixken segurtasuna aire zabalean mantendu baino, baina bere jatorria Artiodactilos taldekoa da, eta horrek kolonizatzaile perfektu bihurtzen du.[36]

Espezie autoktonoentzako, habitatentzako edo ekosistementzako mehatxu larria izan daitekeenez, Vietnamgo txerria Espezie Exotiko Inbaditzaileen Espainiako Katalogoan sartu da (abuztuaren 2ko 630/2013 Errege Dekretuak arautzen du), eta, Espainian, debekatuta dago natura-ingurunean, edukitzan, garraioan, trafikoan eta merkataritzan sartzea.[37]

Txerri hilketa Euskal Herrian

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
1992. urtean Goizueta herriko baserri bateko txerri hilketa.
Sakontzeko, irakurri: «Txerriboda»

Txerri-hiltzea[38] edo txerriboda[39] (bizkaieraz, txarriboda, eta nafarreraz, zerri hiltzea edo zerriboda) antzina, Euskal Herriko baserrietan, San Martin egunez gauzatu ohi zen txerri hilketa zen. Gaur egun, jada leku gutxitan eta oso urri egiten da, gehienetan erakustaldietan edota familia biltzen denean. Jarduera horren helburua zen negura begira baserriko biltegia haragiz hornitzea baitzen. Txerria hil ondoren, oihtura zen auzokideekin, normalean txerria hiltzen laguntzen zutenak, otordu bat egitea.

Galeria

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ a b «Euskaltzaindiaren Hiztegia» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2019-10-07).
  2. ↑ «OEH - Bilaketa - OEH» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2019-10-07).
  3. ↑ (Gaztelaniaz) «CERDO - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2019-10-07).
  4. ↑ Wu, Gui-Sheng; Pang, Jun-feng; Zhang, Ya-Ping. (2006). «Molecular phylogeny and phylogeography of Suidae» Zoological Research 27 (2): 197–201..
  5. ↑ «Taxonomy Browser» ncbi.nlm.nih.gov.
  6. ↑ Gentry, Anthea; Clutton-Brock, Juliet; Colin P. Groves. (2004). «The naming of wild animal species and their domestic derivatives» Journal of Archaeological Science 31 (5): 645–651.  doi:10.1016/j.jas.2003.10.006. Bibcode: 2004JArSc..31..645G. jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2011-04-08).
  7. ↑ Gentry, Anthea; Clutton-Brock, Juliet; Groves, Colin P.. (1996). «Proposed conservation of usage of 15 mammal specific names based on wild species which are antedated by or contemporary with those based on domestic animals» Bulletin of Zoological Nomenclature 53: 28–37.  doi:10.5962/bhl.part.14102..
  8. ↑ «Explore the Database» www.mammaldiversity.org (Noiz kontsultatua: 2021-08-21).
  9. ↑ Bosse, Mirte. (2018-12-26). «A Genomics Perspective on Pig Domestication» Animal Domestication. IntechOpen  doi:10.5772/intechopen.82646. ISBN 978-1-83880-174-8..
  10. ↑ Ottoni, C; Flink, LG.; Evin, A.; Geörg, C.; De Cupere, B.; Van Neer, W.; Bartosiewicz, L.; Linderholm, A. et al.. (2013). «Pig Domestication and Human-Mediated Dispersal in Western Eurasia Revealed through Ancient DNA and Geometric Morphometrics» Molecular Biology and Evolution 30 (4): 824–32.  doi:10.1093/molbev/mss261. PMID 23180578..
  11. ↑ Rosenberg, M.; Nesbitt, R.; Redding, R. W.; Peasnall, BL. (1998). «Hallan Çemi, pig husbandry, and post-Pleistocene adaptations along the Taurus-Zagros Arc (Turkey)» Paléorient 24 (1): 25–41.  doi:10.3406/paleo.1998.4667..
  12. ↑ Vigne, J. D.; Zazzo, A.; Saliège, J.F.; Poplin, F.; Guilaine, J.; Simmons, A.. (2009). «Pre-Neolithic wild boar management and introduction to Cyprus more than 11,400 years ago» Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 106 (38): 16135–16138.  doi:10.1073/pnas.0905015106. PMID 19706455. Bibcode: 2009PNAS..10616135V..
  13. ↑ Lander, Brian; Schneider, Mindi; Brunson, Katherine. (2019). «A History of Pigs in China: From Curious Omnivores to Industrial Pork» Journal of Asian Studies 79 (4): 865–889.  doi:10.1017/S0021911820000054..
  14. ↑ a b Giuffra, E.; Kijas, J. M.; Amarger, V.; Carlborg, O.; Jeon, J. T.; Andersson, L.. (2000). «The origin of the domestic pig: independent domestication and subsequent introgression» Genetics 154 (4): 1785–1791.  doi:10.1093/genetics/154.4.1785. PMID 10747069..
  15. ↑ Jean-Denis Vigne; Anne Tresset; Jean-Pierre Digard. (2012-07-03). History of domestication. .
  16. ↑ Price, Max. (2020-03). «The Genesis of the Near Eastern Pig» American Society of Overseas Research jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2022-02-10) (Noiz kontsultatua: 2021-08-08).
  17. ↑ Frantz, L. (2015). «Evidence of long-term gene flow and selection during domestication from analyses of Eurasian wild and domestic pig genomes» Nature Genetics 47 (10): 1141–1148.  doi:10.1038/ng.3394. PMID 26323058..
  18. ↑ Pennisi, E.. (2015). «The taming of the pig took some wild turns» Science  doi:10.1126/science.aad1692..
  19. ↑ Frantz, Laurent A. F.; Haile, James; Lin, Audrey T.; Scheu, Amelie; Geörg, Christina; Benecke, Norbert; Alexander, Michelle; Linderholm, Anna et al.. (2019). «Ancient pigs reveal a near-complete genomic turnover following their introduction to Europe» Proceedings of the National Academy of Sciences 116 (35): 17231–17238.  doi:10.1073/pnas.1901169116. PMID 31405970. Bibcode: 2019PNAS..11617231F..
  20. ↑ BBC News, "Pig DNA reveals farming history" 4 September 2007. The report concerns an article in the journal PNAS
  21. ↑ Larson, G.; Albarella, U.; Dobney, K.; Rowley-Conwy, P.; Schibler, J.; Tresset, A.; Vigne, J.D.; Edwards, C.J. et al.. (2007). «Ancient DNA, pig domestication, and the spread of the Neolithic into Europe» Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 104 (39): 15276–15281.  doi:10.1073/pnas.0703411104. PMID 17855556. PMC 1976408. Bibcode: 2007PNAS..10415276L..
  22. ↑ (Gaztelaniaz) Torrejón, Fernando; Cisternas, Marco; Araneda, Alberto. (2004). «Efectos ambientales de la colonización española desde el río Maullín al archipiélago de Chiloé, sur de Chile» Revista Chilena de Historia Natural 77 (4): 661–677.  doi:10.4067/s0716-078x2004000400009..
  23. ↑ II.G.13. – Hogs.Archived 2007-12-20 at the Wayback Machine
  24. ↑ Feral Hogs in Missouri. Missouri Department of Conservation jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2017-03-08) (Noiz kontsultatua: 2017-03-07).
  25. ↑ «Feral Hog Hunting Regulations» agfc.com jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2017-02-22) (Noiz kontsultatua: 2017-03-07).
  26. ↑ «Feral Hog Management» Georgia DNR – Wildlife Resources Division jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2017-03-08) (Noiz kontsultatua: 2017-03-08).
  27. ↑ Yoon, Carol Kaesuk. (1992-12-02). Alien Species Threaten Hawaii's Environment. .
  28. ↑ «Introduced Birds and Mammals in New Zealand and Their Effect on the Environment – NZETC» nzetc.org.
  29. ↑ World's 100 most destructive species named. 2004-11-21 (Noiz kontsultatua: 2017-03-07).
  30. ↑ Bauru; Marília. (2013-04-12). «Autorização para abate do javaporco tranquiliza produtores em Assis, SP» Bauru e Marília.
  31. ↑ IBAMA authorizes capture and slaughter of 'javaporcos' – Folha do Sul Gaúcho. .
  32. ↑ a b (Gaztelaniaz) ▷ Cerdo » Características, Alimentación, Hábitat, Reproducción, Depredadores. 2021-02-05 (Noiz kontsultatua: 2022-03-15).
  33. ↑ a b (Gaztelaniaz) «CERDO | Características, alimentación, hábitat y cuidados» Gtush 2018-10-16 (Noiz kontsultatua: 2022-03-15).
  34. ↑ a b (Gaztelaniaz) Cíntora, Iván. (1900-01-01). «Reproducción porcina» Engormix (Noiz kontsultatua: 2022-03-15).
  35. ↑ (Gaztelaniaz) «Tipos de carne de cerdo y todas sus propiedades | Bartalent» Bartalent Lab (Noiz kontsultatua: 2022-03-15).
  36. ↑ (Gaztelaniaz) ▷ Cerdo Vietnamita » Características, Alimentación, Hábitat, Reproducción, Depredadores. 2021-02-07 (Noiz kontsultatua: 2022-03-15).
  37. ↑ «BOE.es - BOE-A-2013-8565 Real Decreto 630/2013, de 2 de agosto, por el que se regula el Catálogo español de especies exóticas invasoras.» www.boe.es (Noiz kontsultatua: 2022-03-15).
  38. ↑ «Zehazki - UPV/EHU» www.ehu.eus (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
  39. ↑ «txerriboda - Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa» www1.euskadi.net (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]


"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Txerri&oldid=10254370"(e)tik eskuratuta