Kiev

Kiev
Kiev ;
	; Bayraq ; Gerb
	50°27′0″N 30°31′25″E / 50.45000°N 30.52361°E
Mámleket	Ukraina
Hákimiyat
• Qala hákimi	Vitaliy Klichko
Xalıq sanı (2021-jıl 1-yanvar)	2,962,180 adam
Xalıq tıǵızlıǵı	3.299 adam/km2
Waqıt zonası	UTC+03.00, jazda UTC+4
Telefon kodı	+380 44
Pochta indeksi	01xxx-04xxx
Avtomobil kodı	AA, KA
Websayt	www.kmr.gov.ua
	Kiev

Kiev (ukrainsha Київ, Kyiv) — Ukrainanın eń úlken qalası hám paytaxtı. Evropanıń xalıq sanı boyınsha eń tıǵız jetinshi qalası.

Kiev Shıǵıs Evropanıń iri sanaat, ilim, bilimlendiriw hám mádeniyat orayı bolıp esaplanadı. Bul jerde kóplegen joqarı texnologiyalıq tarmaqlar, joqarı oqıw orınları hám tariyxıy estelikler jaylasqan. Qalada keń kólemli jámietlik transport hám infrastruktura, sonıń ishinde, Kiev metropoliten sisteması bar.

Qala atı onıń tórt ápsanawiy tiykar salıwshılarınan biri — Kiydiń atınan kelip shıqqan dep aytıladı. Shıǵıs Evropanıń eń áyyemgi qalalarınan biri bolǵan Kiev óz tariyxı dawamında kóplegen áhmietli hám belgisiz dáwirlerdi basınan ótkergen. Qala, shama menen, V ásirdiń baslarında sawda orayı sıpatında bolgan. Skandinaviya hám Konstantinopol ortasındaǵı tiykargı sawda jolı ústinde jaylasqan slavyanlar mákanı bolǵan Kiev IX ásir ortalarında varegler (vikingler) tárepinen basıp alınǵanga shekem Kastiyanıń bir bólimi bolǵan^[2].

Varangiy húkimdarlıǵı dáwirinde qala dáslep Kiev Rusınıń paytaxtı boldı. Shıǵıs slavyan mámleketi 1240-jıldaǵı mongollar basqınshılıǵı waqtında pútkilley qıyratılǵan qala kelesi ásirler dawamında óziniń tásirin joǵaltqan. Onıń kúshli qońsıları, dáslep Litva, keyin Polsha hám aqırında Rossiya tárepinen qadaǵalawǵa alınǵan aymaqlardıń shetlerindegi shegaralıq áhmiyetke iye bolǵan mámleket paytaxtı edi^[3].

XIX ásir aqırında Rossiya imperiyası sanaat revolyuciyası dáwirinde qala qaytadan bayıdı. 1918-jılı Ukraina Xalıq Respublikası Sovet Rossiyasınan gárezsizligin járiyalaǵannan keyin Kiev paytaxtı boldı. 1921-jildan Kiev Qızıl Armiya tárepinen járiyalanǵan Sovet Ukrainasınıń qalası, 1934-jıldan Kiev paytaxtı bolǵan. Qala Ekinshi jáhán urısı dáwirinde úlken qıyratılıwǵa ushıraǵan, biraq urıstan keyingi jıllarda tez tiklenip, Sovetler Awqamınıń úshinshi iri qalası sıpatında qaldı.

1991-jılı Sovet Awqamınıń tarqalıwı hám Ukrainanıń gárezsizliginen keyin Kiev Ukrainanıń paytaxtı bolıp qaldı hám mámlekettiń basqa aymaqlarınan etnikalıq ukrain immigrantlarınıń úzliksiz aǵımın bastan ótkerdi^[4]. Mámlekettiń bazar ekonomikası hám saylaw demokratiyasına aylanıwı dáwirinde Kiev Ukrainanıń eń iri hám eń bay qalası bolıp qaldı. Qural-jaraqqa baylanıslı sanaat óndirisi sovet awdarılıwınan keyin túsip ketti, ilim hám texnologiyaǵa unamsız tásir kórsetti, biraq xızmet kórsetiw hám finans sıyaqlı ekonomikanıń jańa tarmaqları Kievtiń miynet haqı hám investiciyalardıń ósiwine járdem berdi, turaq jay hám qala infrastrukturasın rawajlandırıw ushın turaqlı qarjı menen támiyinledi. Kiev Ukrainanıń eń batıs tárepindegi aymaǵı sıpatında payda boldı; Saylawlarda Evropa Awqamı menen jáne de tıǵız integraciyalasıwdı jaqlap atırǵan partiyalar ústinlik etpekte.

Etimologiyası

Kiev atı eski shıǵıs slavyan tilindegi «Kyjevú» sózinen alınǵan dep esaplanadı. Bul sóz Proto-slavyan tilinde «Kyi qalası» degen mánisti ańlatadı. Kyi — bul qalanıń tiykarın salıwshı úsh tuwısqannıń biri bolıp esaplanadı hám qalanıń atı berilgen ápsanalıq qaharman^[5]. Sambat — qalanıń áyyemgi dereklerde keltirilgen jáne bir atı bolıp, ol Kassarlar menen baylanıslı. Kiev ayırım waqıtları «Kıyiv» dep te ataladı. Buǵan qarama-qarsı túrde, qala atı hazar tilindegi «qırǵaq úy» («Kıyı ev») sóz birikpesinen kelip shıqqanlıǵı Yulius Brutzkus tárepinen de usınılǵan^[6].

Tariyxı

Kievtiń qurılıwı haqqındaǵı ańızǵa muwapıq, Kievke Polyany knyazleri Kyi, Shek, Xoriv hám olardıń qarındasları Lybid tiykar salǵan dep esaplanadı. Dnepr boyında payda bolǵan bul qalaǵa hazarlar tiykar salǵan ba yamasa Kiev knyazlıǵı tiykar salǵan ba, bul haqqında isenimli maǵlıwmat joq.

«Birinshi waqıynama» atlı tariyxıy hújjette Kiev qalasınıń jergilikli basqarıwshısı bolmaǵanlıǵı hám IX ásirden baslap hazarlarǵa salıq tólegenligi jazılǵan. Eski túrk tilinde bálent jer degen mánisti ańlatatuǵın hám Sarkelge uqsas bolǵan Sambat qalası kashtanlar tárepinen qalanı qorǵaw ushın qurılǵan. Kúndeliklerge kóre, viking yamasa vareg dep esaplanatuǵın Askold hám Dir Kievti IX ásirde yamasa X ásirdiń baslarında basqarǵan dep esaplanadı, biraq Kiev 920-jıllarǵa shekem kashtanlar qol astında bolǵanlıǵı da usınıs etiledi. Kiev Vareglerden greklerge shekem bolǵan sawda jolında jaylasqan.

860-jıldan 882-jılǵa shekem knyaz Oleg tárepinen hiylekerlik penen óltirilgen Askold hám Dir húkimdarlıq etken. 882-jılı Kiev Kiev knyazlıǵınıń paytaxtı boldı. 912-945-jılları Rurikler dinastiyasına tiyisli Igor I húkimdarlıq etken. 945-jıldan 957-jılǵa shekem Olga ulı Svyatoslav I diń wákili bolǵan. 957-jılı regentlik tamamlanıp, 972-jılǵa shekem Svyatoslav I húkimdarlıǵı dawam etti. 972-978-jılları Yaropolk I húkimdarlıq etken.

Ullı gercog Vladimir I (980-1015) dáwirinde Kievtiń Ditines wálayatı keńeytildi hám bekkemlendi hám 10 gektarǵa jetti. Tariyxıy jazıwda bul «Vladimir qalası» dep ataladı. 988-jılı Kiev knyazlıǵı xristianlastırılǵannan keyin Kiev Konstantinopol patriarxlıǵınıń metropoliyası ornına aylandı. Tiykarǵı qala shirkewi Tita shirkewi edi.

Vladimirdiń balası Danıshpan Yaroslav (1019-1054) Yaroslav qalasın qorǵawshı diywallar menen qorshap turǵan Ditines qalasın jáne de keńeytedi. Altın qapı jańa tiykarǵı qapı bolıp, tiykarǵı shirkew St. Sofiya soborı boldı. Yaroslavtıń aqlıqları Iyaslav I hám Svyatopolk I jańa bekinis quradı. Onıń orayı Kiev — Mixaylovskiy altın gúmbezli soborı edi.

1240-jılı Kiev Batuxan basshılıǵında Mongol imperiyası áskerleri tárepinen basıp alındı. Shahzadanıń qorǵanı pútkilley qıyratıldı. Kiev jartılay Altın Orda suverenitetine kirdi.

Litva Ullı Gercogligi hám Polsha-Litva awqamı dáwiri

1363-jılı qala Litva Ullı Gercogliginiń húkimdarı Olgerd tárepinen basıp alındı hám qosıp alındı. 1470-jılı Kiev biyligi Litva Ullı Gercogligi tárepinen saplastırılǵannan soń, qala Litvanıń (hám Polsha-Litva birlespesiniń) bir bólegi sıpatında Kiev voevodlıǵınıń orayı boldı. 1497-jılı Litvanıń ullı gercogı Aleksandr Yagiellon Kievke Magdeburg nızamın berdi. XV ásir aqırında qalada qala, Kiev voevodasınıń úyi hám Kiev tınıshlıq sudyalarınıń ushırasıw ornı bolgan munitsipal imarat bar edi.

1596-jılı Kiev, Livan Ullı Gercogligi hám Polsha Patshalıǵı arasındaǵı Lyublin birlespesiniń qararı menen ózi baylanısqan voevoda menen birge Polsha tajınıń bir bólegine aylandı.

1625-jildan Kiev kazak Kiev polkınıń orayı bolǵan, ol ǵárezsizlik urısları nátiyjesinde 1649-jılda Zaporijjya Sichi quramına kirgen.

Rossiya imperiyası hám SSSR basqarıwı

Rossiya imperiyası húkimdarlıǵı dáwirinde XVIII-XX ásirlerde úlken wálayat qalası bolıp, Sankt-Peterburg, Moskva, Varshava hám Odessadan keyin imperiya qalaları arasında besinshi orındı iyelegen.

Ukraina revolyuciyası dáwirinde Kiev Ukraina mámleketshiligi ushın gúrestiń orayı edi. 1917-jılı 3-martta patsha rejimi qulaǵannan keyin qalada Ukraina Oraylıq Radası dúzildi. 1917-jıl 20-noyabrde Ukraina Xalıq Respublikasın Úshinshi jáhán hám Kiev paytaxtı dep járiyaladı.

1918-jılı 8-fevralda qala bolshevikler tárepinen basıp alındı, biraq Brest-Litva shártnaması juwmaqlanǵannan keyin Oraylıq kúshlerdiń áskerleri tárepinen azat etildi. 1918-jıl 29-aprelden 14-dekabrge shekem Kiev Ukraina mámleketiniń paytaxtı bolıp, onı getman Pavel Skoropadskiy basqarǵan. 1919-jıl 14-fevralǵa shekem getmanat qulatılǵannan keyin Kievte Ukraina Xalıq Respublikası Gidleri shólkemlestirildi. 1920-jıl 7-mayda Kiev Sovet-Polsha urısı waqtında UPR armiyası hám Polsha armiyasının awqamlas kúshleri tárepinen qayta basıp alındı. Biraq bolshevikler qarsı hújim nátiyjesinde aqır-aqibetinde sovet basqarıwına qaytıp keldi.

1941-jıl 19-sentyabrde Ekinshi jáhán urısı dáwirinde Kiev 78 kúnlik qorǵanıwdan keyin sovetler tárepinen taslap ketildi hám nemec áskerleri tárepinen qolǵa alındı. 1943-jıl 6-noyabrde sovet hákimleri qalanı qaytarıp aldı.

Ǵárezsizlikten keyingi dáwir

1991-jılı Kiev gárezsiz Ukrainanıń paytaxtı boldı. 2013-jıl noyabrden 2014-jıl fevralǵa shekem Kiev Ar-namıs revolyuciyasının (hám Evromaydannıń) orayı bolıp, onda júzden aslam narazılar qala orayındaǵı arnawlı kúshler menen soqlıǵısıwlarda óltirildi hám bir neshe júz adam awır jaraqatlandı.

Geografiyası

Geografiyalıq jaǵınan Kiev Polesia toǵay ekologiyalıq zonası, Evropa aralas toǵay aymaǵınıń bir bólimi bolıp, Shıǵıs Evropa toǵay shóliniń biom shegarasında jaylasqan. Biraq qalanıń siyrek ushırasatuǵın kórinisi onı qorshaǵan aymaqtan ajıratıp turadı. Kiev tolıq Kiev wálayatı menen qorshalǵan.

Dáslep batıs jaǵasında jaylasqan házirgi Kiev qala qublasına qaray Qara teńizge qaray agatuǵın Dnepr dáryasınıń eki tárepinde jaylasqan. Qalanıń eski hám biyik batıs bóliminde oypatlıqlar hám kishi dáryalar, kóp sanlı terekzarlı tóbelikler (Kiev tawları) jaylasqan. Kievtiń geografiyalıq relyefi Podil (tómenirek mánisinde), Pechersk (úńgirler) hám uzviz (tik kóshe, «túsiw») sıyaqlı jer atamalarına úles qosqan. Kiev dárya aǵımınıń ortasında Dneprdiń batıs jaǵasına tutasqan úlken Dnepr taw dizbeginiń bir bólegi bolıp, qalanıń bálentlik ózgeriwine úles qosadı.

Qalanıń arqa shetleri Poleziya tegisligi menen shegaralas. Kiev XX ásir aqırında shep jaǵada («shıǵısqa») Dnepr tegisligine shekem keńeydi. Kievtiń Dneprdiń shep jaǵasındaǵı pútkil bólimi ádette «Shep jaǵa» (ukrainsha Лівий берег) dep ataladı. Shep jaǵa Dnepr oypatlıǵınıń áhmiyetli maydanları jasalma qum menen qaplanǵan hám bógetler menen qorǵalǵan.

Qalada Dnepr dáryası qala shegaraları ishindegi salalar, atawlar hám portlardan ibarat salalar sistemasın payda etedi. Qala arqada Desna dáryası hám Kiev suw saqlaǵıshınıń quyar jerine, qublada Kaniv bógetine jaqın. Dnepr hám Desna dáryaları Kievte qayıq penen júziw múmkin, biraq suw saqlaǵısh transport qulıpları tárepinen tártipke salınadı hám sayaxat qısta dáryalardıń muzlawı menen sheklenedi.

Kiev shegaraları ishinde jámi 448 ashıq suw basseynleri bar bolıp, olarda Dneprdiń ózi, suw saqlaǵıshları hám bir neshe kishi dáryalar, onlaǵan kóller hám jasalma payda etilgen háwizler bar. Olar 7 mıń 949 gektar maydandı ieleydi. Bunnan tısqarı, qalada 16 abadanlastırılǵan plyaj (jámi 140 gektar) hám 35 suw aldı dem alıw ornı (1 mıń gektardan aslam) bar. Suw basseynleriniń bir bólimi júziw ushın jaramsız bolsa da, kópshiligi kewil ashar hám dem alıw ushın paydalanıladı^[7]^[8].

Birlesken Milletler Shólkeminiń 2011-jılǵı bahalawına bola, Kievte hám Kiev metropoliyası aymaǵında tábiyǵıy apatshılıq qáwpi bolmaǵan^[9].

Klimatı

Kiev ıssı jazlı ıǵallı kontinental klimatqa iye (Köppen Dfb)^[10]. Eń ıssı iyun, iyul hám avgust aylarınıń ortasha temperaturası 13,8 °C-24,8 °C tı quraydı. Eń suwıq aylar dekabr, yanvar hám fevral ayları bolıp, ortasha -4,6 °C -1,1 °C tı quraydı. Qalada házirge shekemgi eń joqarı temperatura 1936-jil 30-iyulde 39,4 °C bolǵan^[11]^[12].

Qalada házirge shekemgi eń tómen temperatura 1951-jıl 11-yanvarda -32,9 °C bolǵan^[11]^[12]. Qar qatlamı ádette noyabr ayınıń ortasınan mart ayınıń aqırına shekem sozıladı hám ortasha 180 kún dawam etedi, biraq ayırım jıllarda 200 kúnnen asatuǵın muzsız dáwirler de boladı.

Xalqı

Kievtiń xalqı Ekinshi jáhán urısı jıllarında 930 mıńnan 180 mıńǵa shekem tómenlegen bolsa da, 15 jıl ishinde tiklenip, 513,5 procentke artıp, 1 million 104 mıń 334 ti quraǵan. 2019-jılǵı maǵlıwmat boyınsha, qala xalqı 2 950 800 adamdı quraǵan^[13].

2001-jılǵı esaplaw boyınsha, ukrainlar etnikalıq jaqtan ústin topar bolıp, 82,2% quraydı, qalanıń 13,1% in ruslar quraydı. Qalǵanları bolsa yahudiy, belorus, armyan, ázerbayjan hám tatar sıyaqlı kishi toparlarǵa tiyisli. 2001-jılı xalıqtıń shama menen 75 procenti óziniń ana tilin ukrain tilinde dep atap ótken bolsa, rus tili úyde hám kúndelikli turmısta sóylesetuǵın tiller ishinde kópshilikti quraydı^[14]^[15]^[16].

Jıl	Xalıq sanı	Ózgeris
1939	846.724	-
1940	930.000	+9,8%
1943	180.000	-80,6%
1959	1.104.334	+513,5%
1961	1.174.000	+6,3%
1979	2.144.000	+82,6%
1989	2.587.945	+20,7%
2001	2.611.327	+0,9%
2005	2.660.401	+1,8%
2018	2.946.570	+0,67%

Mádeniyat

Qala Evropa kontinentinde kóplegen sociallıq izertlewlerde qatnasqan hám dárejelerge erisken. Ol 2004-jılı «Evrovidenie» qosıq tańlawında belgili ukrainalı qosıqshı Ruslana hám 2016-jılı Jamala birinshi orındı iyelegen. Qalada 2009-jılǵı «Evrovidenie» balalar qosıq tańlawı da bolıp ótken.

Qalanıń eń úlken hám belgili maydanı Ǵárezsizlik maydanı bolıp esaplanadı.

Transportı

Qala ishinen Dnepr dáryası ótedi. Onıń infrastrukturasına burınǵı awqam dáwirinde itibar qaratılǵanı sebepli qalada transport qolaylı. Qalada metro bar. Kiev metrosı dúnyadaǵı eń úlken metrolardan biri. Júdá tereń qurılǵan. Sonday-aq, transporttı tramvay, trolleybus sıyaqlı transport quralları járdeminde de támiyinlew múmkin.

Hawa transportı

Kievke eki xalıqaralıq jolawshı aeroportı xızmet kórsetedi: 30 km qashıqlıqta jaylasqan Borispil aeroportı hám qalashanıń qubla shetinde munitsipalitetge qaraslı kishi Jolany aeroportı jaylasqan. Sonday-aq, «Gostomel» júk aeroportı hám «Antonov» samolyot islep shıǵarıw kompaniyası jáne ulıwma aviaciyaǵa járdem beretuǵın úsh aeroport jumıs alıp barmaqta.