Ukrain tili

Ukrain tili
Ukrain tili
	Ukrain tilinde sóylesetuǵın jerler
Jergilikli atı	ukrainsha Українська мова
Tarqalǵan mámleketler	Ukraina, Rossiya, Polsha, Kanada, Qazaqstan, Belorussiya, Rumıniya, Slovakiya, Serbiya, AQSh, Vengriya, Chexiya hám Moldaviya
Regionlar	Shıǵıs Evrpova
Rásmiylik statusı	Ukraina; Polsha (tanınan); Qırım Respublikası\|; Sevastopol; Dneprboyı Moldaviya Respublikası
Sóylesiwshiler sanı	26 900 000
Klassifikaciyası
Til shańaraǵı	Hint-Evropa tilleri Baltik-Slav tilleri Slav tilleri Shıǵıs Slav tilleri Ukrain tili; ; ; ;
Álipbesi	Kirill jazıwı
Til kodları
ISO 639-1	uk
ISO 639-2	ukr
ISO 639-3	ukr

Ukrain tili (ukrainsha українська мова) — hind-evropa tiller semeystvosındaǵı shıǵıs slavyan tillerinen biri bolıp, tiykarınan, Ukrainada sóylesiledi. Bul ukrainlardıń úlken bóleginiń birinshi (ana) tili.

Jazıwda ukrain tilinde kirill jazıwınıń variantı bolǵan ukrain álipbesinen paydalanıladı. Standart til Ukraina Milliy ilimler akademiyası hám Potebnya til bilimi institutı tárepinen úyreniledi. Uqsastırıwlar kóbinese ukrain hám basqa bir shıǵıs slavyan tili bolgan rus tilleri ortasında ámelge asırıladı, biraq belorus tili menen óz ara túsinikliligi kóbirek^[15], al batıs slavyan polyak hám qubla slavyan bolgar tillerine leksikalıq aralıq jaqın^[16].

Ukrain tili — Orta ásirlerde Kiev Rusı mámleketinde sóylesken áyyemgi shıǵıs slavyan tiliniń áwladı. Ullı Litva knyazlıǵında til Polsha-Litva Doslıq Awqamında polonizaciya procesi baslanıwınan aldın rusin tiline aylanıp^[17], ol jerde rásmiy tilge aylandı. XVIII ásirge kelip rusin tili aymaqlıq variantlarga bólinip, házirgi Ukraina aymaǵında házirgi ukrain tili rawajlandı. Ruslastırıw ukrain tilin mekteplerde pán sıpatında hám Rossiya imperiyasında oqıtıw tili sıpatında qadaǵan etti hám Sovet Awqamında hár qıylı usıllarda dawam etti^[18]. Sonday bolsa da, til pútkil mámleket boylap qollanılıwın dawam etti, ásirese, Batıs Ukrainada kúshli bolıp qaldı^[19]^[20].

Ukrain tili

Tariyxı

Tariyxıy lingvistler ukrain tiliniń kelip shıǵıwın orta ásirlerden Kiev knyazlıǵınıń eski shıǵıs slavyan tiline shekem baqlaydı. Kiev knyazlıǵı tarqalǵannan keyin til rutenshe dep atalǵan formaǵa aylandı. Rutenshe menen birge házirgi Ukraina aymaǵında shirkew slavyanshasınıń Kiev versiyası da ibadat máresimlerinde qollanılǵan^[21]. Ukrain tilinen XVII ásir aqırınan baslap keń túrde paydalanıladı, bul Kazak Hetmanlıǵınıń dúziliwi menen baylanıslı. 1804-jıldan Rossiya revolyuciyasına shekem Ukraina aymaǵınıń úlken bólimi (Orta, Shıǵıs hám Qubla) jaylasqan Rossiya imperiyası mekteplerinde ukrain tili qadaǵan etilgen^[18]. Batıs Ukrainada til hesh qashan qadaǵan etilmegen^[20], ol hár dayım jeterli dárejede saqlanıp kelgen^[22].

Ádebiy ukrain tiliniń rawajlanıw tariyxı 2 basqıshtan ibarat: áyyemgi ukrain tili (14-ásir — 18-ásir ortaları) hám házirgi ukrain tili (18-ásir aqırınan). Áyyemgi ukrain tilinde yuridikalıq hám basqa da rásmiy hújjetler, ilimiy proza, túrli janrlardaǵı kórkem ádebiyat jaratılgan hám saqlanıp qalgan. Áyyemgi ukrain tilinin ádebiy normaları L. Zizaniyanıń grammatika hám sózliginde (1596) de óz kórinisin tapqan. Házirgi ádebiy ukrain tili Ukrainada I. Kotlyarevskiy hám XVIII ásir aqırı — XIX ásir baslarındaǵı basqa jazıwshılardıń shıǵarmalarınıń payda bolıwı menen turaqlasqan. Házirgi ádebiy ukrain tili tariyxında T. G. Shevchenko dóretiwshiligi úlken rol oynadı. T.Shevchenko ulıwma xalıq sóylew tili tiykarında uliwma milliy ádebiy ukrain tiline tiykar saldı.

Ótken ásirdiń 20-jıllarında ádebiy ukrain tilinde úlken ózgerisler júz berdi. Ukrain tili Ukraina xalqı hár qıylı qatlamlarınıń sociallıq hám mádeniy turmısında keńnen qollanıla basladı, publicistikalıq, ilimiy hám rásmiy usıllardıń tez rawajlanıwın támiyinledi. 50-jıllarda tillik normalardaǵı hám bir qansha pánler terminologiyasındaǵı basqashılıqlar saplastırıldı. Usı waqıttan baslap ádebiy ukrain tili normalarınıń rawajlanıwında jańa basqısh baslandı. Sońǵı jılları ukrain tilinde júz bergen normativlik ózgerisler, jańa normativlik variantlar «Ukrain tili sózligi»nde (1-11 tomlar, 1970-80) óz kórinisin tapqan.

Dialektleri

Ukrain tiliniń 3 tiykarģı dialekti bar: qubla-shıǵıs (orta dnepr boyı, slobojan, shól govorları); qubla-batıs (volinpodolsk, galichbukovina hám karpat govorları) hám arqa (shepqırǵaq, ońqırǵaq, volinpolesye govorları). Házirgi ádebiy tili, tiykarınan, qubla-shıǵıs govorı tiykarında qáliplesken.

Ukrain álipbesi

А а	Б б	В в	Г г	Ґ ґ	Д д	Е е
Є є	Ж ж	З з	И и	І і	Ї ї	Й й
К к	Л л	М м	Н н	О о	П п	Р р
С с	Т т	У у	Ф ф	Х х	Ц ц	Ч ч
Ш ш	Щ щ	Ю ю	Я я	Ь ь

Derekler

↑ (unspecified title)
↑ (unspecified title)
↑ (unspecified title)
↑ (unspecified title)
↑ (unspecified title)
↑ (unspecified title)
↑ (unspecified title)
↑ (unspecified title)
↑ (unspecified title)
↑ (unspecified title)
↑ (unspecified title)
↑ (unspecified title)
↑ (unspecified title)
↑ ^14,0 ^14,1 ^14,2 (unspecified title)
↑ Alexander M. Schenker. 1993. «Proto-Slavonic», The Slavonic Languages. (Routledge). pp. 60–121. p. 60: «[The] distinction between dialect and language being blurred, there can be no unanimity on this issue in all instances..."
C.F. Voegelin, F.M. Voegelin. 1977. «Classification and Index of the World Languages» (Elsevier). 311, «Tez arada óz-ara túsinikli bolıwı boyınsha Shıǵıs slavyanlar zonası birden-bir til bolıp tabıladı». 1981. «The Languages of the Soviet Union" (Cambridge). pp. 145-146: «Tri vostochnoslavyanskix yazıka ochen blizki drug k drugu, s ochen vısokimi tempami vzaimnoy ponyatnosti... Otdelenie russkogo, ukrainskogo i belorusskogo kak otdelnıx yazıkov yavlyaetsya otnositelno nedavnim...»
The Swedish linguist Alfred Jensen wrote in 1916 that the difference between the Russian and Ukrainian languages was significant and that it could be compared to the difference between Swedish and Danish. Jensen, Alfred. Slaverna och världskriget. Reseminnen och intryck från Karpaterna till Balkan 1915–16.. Albert Bonniers förlag, Stockholm, 1916, p. 145.
↑ K. Tyshchenko (1999), Metatheory of Linguistics (published in Ukrainian), cited in Elms, Teresa „Lexical Distance Among the Languages of Europe“ (English). Etymologikon (4-mart 2008-jıl). — „[graph] lexical distance Ukrainian-Polish: 26–35, Ukrainian-Bulgarian: 26–35, (...) 36–50“. 4-aprel 2017-jılda túp nusqadan arxivlendi.
↑ „Ukrainian language“. Encyclopædia Britannica (23-avgust 2023-jıl). 15-iyul 2015-jılda túp nusqadan arxivlendi.
↑ ^18,0 ^18,1 Eternal Russia: Yeltsin, Gorbachev, and the Mirage of Democracy by Jonathan Steele, Harvard University Press, 1988, ISBN 978-0-674-26837-1 (p. 217)
↑ Purism and Language: A Study in Modem Ukrainian and Belorussian Nationalism (Wayback Machine saytında 22 September 2023 sánesinde arxivlengen) by Paul Wexler, Indiana University Press, ISBN 087750-175-0 (page 309)
↑ ^20,0 ^20,1 Contested Tongues: Language Politics and Cultural Correction in Ukraine by Laada Bilaniuk, Cornell Univ. Press, 2006, ISBN 978-0-8014-7279-4 (page 78)
↑ Viktor Hrebeniuk. (ПЦУ і церковнослов’янська мова). Volhynian diocese (Orthodox Church of Ukraine). 9 April 2019
↑ Purism and Language: A Study in Modem Ukrainian and Belorussian Nationalism Úlgi:Webarşiv by Paul Wexler, Indiana University Press, ISBN 087750-175-0 (page 309)

Sırtqı siltemeler

[[https://scriptsource.org/country/UA_&#039;&#039;(unspecified_title)&#039;&#039;]-1] (unspecified title)

[[https://scriptsource.org/country/RU_&#039;&#039;(unspecified_title)&#039;&#039;]-2] (unspecified title)

[[https://scriptsource.org/country/PL_&#039;&#039;(unspecified_title)&#039;&#039;]-3] (unspecified title)

[[https://scriptsource.org/country/CA_&#039;&#039;(unspecified_title)&#039;&#039;]-4] (unspecified title)

[[https://scriptsource.org/country/KZ_&#039;&#039;(unspecified_title)&#039;&#039;]-5] (unspecified title)

[[https://scriptsource.org/country/BY_&#039;&#039;(unspecified_title)&#039;&#039;]-6] (unspecified title)

[[https://scriptsource.org/country/RO_&#039;&#039;(unspecified_title)&#039;&#039;]-7] (unspecified title)

[[https://scriptsource.org/country/SK_&#039;&#039;(unspecified_title)&#039;&#039;]-8] (unspecified title)

[[https://scriptsource.org/country/RS_&#039;&#039;(unspecified_title)&#039;&#039;]-9] (unspecified title)

[[https://scriptsource.org/country/US_&#039;&#039;(unspecified_title)&#039;&#039;]-10] (unspecified title)

[[https://scriptsource.org/country/HU_&#039;&#039;(unspecified_title)&#039;&#039;]-11] (unspecified title)

[[https://scriptsource.org/country/CZ_&#039;&#039;(unspecified_title)&#039;&#039;]-12] (unspecified title)

[[https://ethnologue.com/language/ukr/_&#039;&#039;(unspecified_title)&#039;&#039;]-13] (unspecified title)

[[https://op.europa.eu/web/eu-vocabularies/at-dataset/-/resource/dataset/language_&#039;&#039;(unspecified_title)&#039;&#039;]-14] 14,0 ^14,1 ^14,2 (unspecified title)

[classification145-15] Alexander M. Schenker. 1993. «Proto-Slavonic», The Slavonic Languages. (Routledge). pp. 60–121. p. 60: «[The] distinction between dialect and language being blurred, there can be no unanimity on this issue in all instances..."
C.F. Voegelin, F.M. Voegelin. 1977. «Classification and Index of the World Languages» (Elsevier). 311, «Tez arada óz-ara túsinikli bolıwı boyınsha Shıǵıs slavyanlar zonası birden-bir til bolıp tabıladı». 1981. «The Languages of the Soviet Union" (Cambridge). pp. 145-146: «Tri vostochnoslavyanskix yazıka ochen blizki drug k drugu, s ochen vısokimi tempami vzaimnoy ponyatnosti... Otdelenie russkogo, ukrainskogo i belorusskogo kak otdelnıx yazıkov yavlyaetsya otnositelno nedavnim...»
The Swedish linguist Alfred Jensen wrote in 1916 that the difference between the Russian and Ukrainian languages was significant and that it could be compared to the difference between Swedish and Danish. Jensen, Alfred. Slaverna och världskriget. Reseminnen och intryck från Karpaterna till Balkan 1915–16.. Albert Bonniers förlag, Stockholm, 1916, p. 145.

[16] K. Tyshchenko (1999), Metatheory of Linguistics (published in Ukrainian), cited in Elms, Teresa „Lexical Distance Among the Languages of Europe“ (English). Etymologikon (4-mart 2008-jıl). — „[graph] lexical distance Ukrainian-Polish: 26–35, Ukrainian-Bulgarian: 26–35, (...) 36–50“. 4-aprel 2017-jılda túp nusqadan arxivlendi.

[17] „Ukrainian language“. Encyclopædia Britannica (23-avgust 2023-jıl). 15-iyul 2015-jılda túp nusqadan arxivlendi.

[schools-18] 18,0 ^18,1 Eternal Russia: Yeltsin, Gorbachev, and the Mirage of Democracy by Jonathan Steele, Harvard University Press, 1988, ISBN 978-0-674-26837-1 (p. 217)

[19] Purism and Language: A Study in Modem Ukrainian and Belorussian Nationalism (Wayback Machine saytında 22 September 2023 sánesinde arxivlengen) by Paul Wexler, Indiana University Press, ISBN 087750-175-0 (page 309)

[UkrGrammar30-20] 20,0 ^20,1 Contested Tongues: Language Politics and Cultural Correction in Ukraine by Laada Bilaniuk, Cornell Univ. Press, 2006, ISBN 978-0-8014-7279-4 (page 78)

[21] Viktor Hrebeniuk. (ПЦУ і церковнослов’янська мова). Volhynian diocese (Orthodox Church of Ukraine). 9 April 2019

[WUkraineL-22] Purism and Language: A Study in Modem Ukrainian and Belorussian Nationalism Úlgi:Webarşiv by Paul Wexler, Indiana University Press, ISBN 087750-175-0 (page 309)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]