Ұйқы
.jpg)
Ұйқы – адам мен жануарлардың міндетті физиологиялық жағдайы. Бұл кезде сыртқы орта тітіркендіргіштеріне ешқандай жауап қайтарылмайды және организмде жүріп жататын физиологиялық процестердің белсенділігі төмендейді. Оның қалыпты (физиология) ұйқы және терең ұйқы түрлері болады.[1] Сөздің қысқаша түсінігі — іс-әрекетке араласпай, түн мезгілінде жатып, дем алудың табиғи тәсілі. «Пырылдап жұрт ұйқыда, мал күйісте, өтпейді жүргінші де қара жолдан» (Бейімбет Жармағамбетұлы Майлин Таңд. шығ.).[2]
Физиология
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ұйықтау кезіндегі барынша айқын физиологиялық өзгерістер бас миында орын алады.[3] Ми ұйқы кезінде, әсіресе, баяу ұйқы кезінде, ояу жүргенге қарағанда әлдеқайда аз энергияны пайдаланады. Белсенділігі төмендеген аумақтарда ми энергияны қысқа мерзімді сақтау және тасымалдау үшін пайдаланылатын молекула аденозинтрифосфаты (АТФ) қорын қалпына келтіреді.[4] Негізгі гормондардың қажетті көлемде шығарылуы орын алады. Тыныш ояу жүру кезінде, ми дене энергиясы пайдаланылуының 20%-ына жауап береді, осылайша бұл төмендеу энергияның жалпы тұтынылуына едәуір әсер етеді.[5]
Ұйқы сенсорлық шекті арттырады. Басқа сөзбен айтқанда, ұйқыдағы адамдар тітіркендіргіштерді қабылдайды, бірақ жалпы алғанда, қатты дыбыстарға және басқа да маңызды сенсорлық оқиғаларға мән бере алады.
Баяу ұйқы кезінде адамдар өсу гормонын бөледі. Барлық ұйқы, тіпті күндізгі ұйқы да пролактин секрециясымен байланысты. Ұйқы кезіндегі өзгерістерді бақылау мен өлшеудің негізгі физиологиялық әдістеріне ми толқындарының электроэнцефалографиясы (ЭЭГ), көз қимылдарының электроокулографиясы (ЭОГ) және қаңқа бұлшықеттері белсенділігінің электромиографиясы (ЭМГ) жатады. Бұл өлшемдерді бір мезгілді жинау полисомнография деп аталады және мамандандырылған ұйқы зертханасында орындалуы мүмкін. Ұйқыны зерттеушілер сонымен қатар жүрек белсенділігін анықтау үшін жеңілдетілген электрокардиографияны (ЭКГ) және қозғалыс қимылдары үшін актиграфияны пайдаланады.[6]
Ұйқының фазалары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ұйқы екі негізгі фазаға бөлінеді:
- **Баяу ұйқы (NREM)** — бұлшықеттер толығымен босаңсиды, дене қалпына келеді.
- **Тез ұйқы (REM)** — мидың белсенділігі артады, түс көру осы кезеңде жүреді.
Бұл фазалар бір түнде бірнеше рет ауысып отырады.
Ұйқының маңызы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ұйқы ағзаның қайта қалпына келуіне, мидың тынығуына және есте сақтау қабілетінің жақсаруына ықпал етеді. Ұйқының жетіспеушілігі көңіл-күйдің төмендеуіне, иммунитеттің әлсіреуіне және денсаулық проблемаларына әкелуі мүмкін.
Ұйқының ұзақтығы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ұйқының қажетті ұзақтығы жасқа байланысты:
- Сәбилерге — 14–17 сағат
- Жасөспірімдерге — 8–10 сағат
- Ересектерге — 7–9 сағат
- Қарттарға — 6–8 сағат
Әр адамға жеке биоритм тән.
Ұйқының бұзылуы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ұйқы бұзылыстарына ұйқысыздық (инсомния), ұйқы апноэсы, сергек ұйқы және түнгі қорқыныштар жатады. Бұл бұзылыстарды дұрыс режим, тыныш орта және қажет болса, медицина көмегімен түзетуге болады.
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ О.Д.Дайырбеков, Б.Е.Алтынбеков, Б.К.Торғауытов, У.И.Кенесариев, Т.С.Хайдарова Аурудың алдын алу және сақтандыру бойынша орысша-қазақша терминологиялық сөздік. Шымкент. “Ғасыр-Ш”, 2005 жыл. ISBN 9965-752-06-0
- ↑ Бес жүз бес сөз.— Алматы: Рауан, 1994 жыл. ISBN 5-625-02459-6
- ↑ What Happens When You Sleep?. sleepfoundation.org. Тексерілді, 24 мамыр 2022.
- ↑ CONTROL OF SLEEP AND WAKEFULNESS. ncbi.nlm.nih.gov. Тексерілді, 24 мамыр 2022.
- ↑ Do all animals sleep?. ncbi.nlm.nih.gov. Тексерілді, 24 мамыр 2022.
- ↑ Electroencephalography, polysomnography, amd other sleep recording systems. books.google.by. Тексерілді, 24 мамыр 2022.
Сыртқы сілтемелер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- Malimetter.kz Ұйқы реферат (қазақша)