Sereal
Ij sereaj a son piante erbose coltivà për ij sò gran, ch'a son dovrà për prodove farin-e, pan, pasta, ris, bèive (coma la bira), e aliment për j'animaj. Ant ël Piemont, la coltivassion dij sereaj a l'ha na tradission antica e a l'é fondamental për l'economìa agrìcola e la cultura alimentar local.
Definission e tipo
[modìfica | modifiché la sorgiss]Ij sereaj a aparten-o a la famija dle graminacee (Poaceae). Ij prinsipal a son:
- Frument (gran): Utilisà për fé pan, pasta, e doss.
- Ris: Coltivà ant le risere, base ëd la cusin-a piemontèisa.
- Mais (gran ëd Turkìa): Dovrà për la polenta e l'alimentassion dj'animaj.
- Sèil: Për pan ner e prodòt tradissionaj montagnin.
- Orzo: Për la bira, ël cafè d'òrzo, e le mnestre.
- Biava: Për l'aliment dël bestiàm.
Stòria ant ël Piemont
[modìfica | modifiché la sorgiss]La coltivassion dij sereaj an Piemont a armonta a l'época pre-roman-a, con tribù seltich-lìgur ch'a coltivavo sèil e òrzo. J'antich roman a l'han portà ël gran e migliorà le tècniche d'irigassion. Ant l'Età ëd Mes, ij sereaj a j'ero la base dl'alimentassion rural, con sistema ëd rotassion dle colture. Dël sécol XVIII, l'introdussion dël mais da l'América a l'ha rivolussionà l'agricoltura, mentr che ël ris a l'é dventà na coltura d'ecelensa ant la pianura ëd Vërsèj.
Coltivassion an Piemont
[modìfica | modifiché la sorgiss]Risicoltura: La pianura ëd Vërsèj e Noara a l'é ël sènter piemontèis dël ris, con varietà arnomà com Arborio, Carnaroli, e Baldo. Le risere a carateriso ël paisage con ij sò camp alagà.
Gran: Coltivà ant le colin-e e le zòne meno ùmide, dovrà për la farin-a ëd qualità.
Mais: Ant la pianura për la polenta e l'industria alimentar.
Sèil: Coltivà ant le valade alpine (es. Val Susa, Val d'Osta) për un pan rùstich e duràbil.
Usagi ant la cusin-a piemontèisa
[modìfica | modifiché la sorgiss]Ij sereaj a son la base ëd vàire piat tradissionaj:
Risòt: Preparà con ris Carnaroli, arnomà për ël risòt a la trìfola o ai bolè.
Polenta: Fàita con farin-a ëd mais, servìa con sautisse o formagg.
Pan neir: Con farin-a ëd sèil, tìpich dj'Alp.
Bagna càuda: Servìa con pan fresch o mica për pocié.
Orzo mondà: Ant le mnestre invernaj.
Ecomomìa e sfide
[modìfica | modifiché la sorgiss]Ij sereaj a son fondamentaj për l'export piemontèis, specialment ël ris, che l'Italia a l'é un dij prim produtor europengh. Le sfide moderne a comprendo:
Cambiament climàtich: Pì alt arzigh ëd sech o pieuve ecessive.
Globalisassion: Competission con produtor asiàtich e american.
Sostenibilità: Passagi a tècniche biològiche e risparm d'eva ant le risere.
Feste e tradission
[modìfica | modifiché la sorgiss]Fiera dël Riso (Vërsèj): Event otonal con degustassion, mostre, e concors ëd risòt.
Sagre dël Mais: An vàire pais, con dimostrassion ëd muliné la farin-a e preparé la polenta.
Festa dël Pan Neir: Ant le valade alpine, për selebré la sèil e ij prodòt locaj.
Curiosità
[modìfica | modifiché la sorgiss]Le risère piemontèise a son n'ambient important për j'osej migratòri e la biodiversità.
Ant ël Medi ev, ël pan ëd sèil a l'era ciamà «ël pan dij pòver», dacant al gran dij rich.
Ij sereaj a son pì che na sorgiss d'aliment: a son un pont ëd partensa për comprende la stòria, l'economìa, e le tradission d'un teritòri ch'a l'ha sempe vivù an simbiosi con la tèra.