رضى الدين علي لالا، صوفى معروف قرن ششم و هفتم. پدرش، سعيدبن عبدالجليل لالا غزنوى، از مريدان خواجه يوسف همدانى* (متوفى ۵۳۵) و پسرعم سنايى غزنوى* (متوفى ۵۳۵ يا ۵۴۵) بود (جامى، ص ۴۳۷). لالا به معناى بزرگ، لقبى بود كه خواجه يوسف همدانى به سعيد داد و او را روانه مرو كرد تا از اصحاب دستگيرى كند ( ← علاءالدوله سمنانى، ص ۳۲۱). از احوال رضى الدين اطلاع چندانى در دست نيست. براساس برخى قرائن وى در حدود ۵۵۵ متولد شد ( ← زرين كوب، ص ۱۰۳؛ قس دولتشاه سمرقندى، ص ۲۲۲ كه تولد او را در ۵۶۳ دانسته است). محل تولد او مشخص نيست، اما وى را به جوين و اسفراين منسوب كرده اند ( ← خوافى، ج ۲، ص ۳۱۳؛ ابن كربلائى، حواشى و تعليقات سلطان القرائى، ج ۲، ص ۵۹۳). او مدتى در خدمت روزبهان بقلى* بود، سپس به تركستان رفت و مريد احمد يَسَوى* (متوفى ۵۶۲) شد. رضى الدين پس از مدتى به خوارزم رفت و به خدمت نجم الدين كبرى* (متوفى ۶۱۰ يا ۶۱۸) درآمد (اسفزارى، بخش ۱، ص۲۹۰؛ ابن كربلائى، ج ۲، ص ۳۰۵ـ۳۰۶). وى در خوارزم با سعدالدين حموى*، سيف الدين باخرزى*، جمال الدين گيلى، نجم رازى* و بهاءالدين محمد ولد*، كه همگى از مريدان نجم الدين كبرى بودند، مصاحبت داشت (حمداللّه مستوفى، ص ۶۶۹؛ خواندمير، ج ۳، ص ۳۶ـ۳۷). به گفته خواجه عبيداللّه احرار (متوفى ۸۹۵؛ ص ۱۸۳)، احتمالا در همين دوره ميان لالا و سعدالدين حموى نزاعى در گرفت (قس زرين كوب، ص ۱۰۵، كه اين نزاع را ميان رضى الدين و خاندان حموى دانسته است). نجم الدين كبرى براى حل اين اختلاف مكتوبى به هر دو نوشت و آنان را نصيحت كرد. خواجه عبيداللّه احرار با توجه به اين مكتوب لالا را صاحب احوال و سعدالدين را صاحب علوم دانسته است (خواجه عبيداللّه احرار، همانجا). رضى الدين در ۵۹۸ از دست نجم الدين خرقه گرفت (ابن كربلائى، ج ۲، ص ۳۰۶ـ۳۰۸). ظاهرآ در همين زمان بود كه مجدالدين بغدادى* مريد نجم الدين شد و بى درنگ اجازه ارشاد يافت. پس از آن، نجم الدين لالا را به مجدالدين سپرد تا او را در طريقت تربيت و ارشاد كند (جامى، ص ۴۳۸؛ ابن كربلائى، ج ۲، ص ۳۰۶). مجدالدين نيز پس از تربيت رضى الدين، به وى خرقه پوشاند و او را به توليت خانقاهى در يكى از روستاهاى نيشابور گماشت تا اصحابش را ارشاد كند (علاءالدوله سمنانى، ص ۳۱۳ـ۳۱۴؛ ابن كربلائى، ج ۲، ص ۳۰۸ـ۳۱۰؛ نيز ← زرين كوب، ص ۱۰۳ـ۱۰۴). درباره لالا افسانه هاى مختلفى نقل شده است، ازجمله اينكه وى با حاجى بابا رتن در هند ديدار و شانه پيامبر را از او دريافت كرد ( ← رتن*). همچنين از ۱۲۴ شيخ خرقه گرفت (اسفزارى، همانجا؛ لعلى بدخشى، ص ۶۸). از مهم ترين مريدان رضى الدين يكى جمال الدين احمد جورفانى/ گورپانى (متوفى ۶۶۹) معروف به سلطان الذاكرين، و مبدع ذكرى به نام چهار ضرب است (جامى، ص ۴۳۹ـ۴۴۰؛ ابن كربلائى، ج ۲، ص۳۰۰، ۳۰۳). ديگرى شيخ عبداللّه، استاد نورالدين اسفراينى* است (اسفراينى، ص ۲۱ـ۲۲). اسفراينى (ص ۱۳۷) نيز به لالا ارادت بسيارى داشته و يك رباعى در وصف او سروده است. رضى الدين در ۶۴۲ درگذشت و در اسفراين دفن شد (علاءالدوله سمنانى، ص ۳۱۷؛ خوافى، ج ۲، ص ۳۱۳ـ۳۱۴؛ قس اسفزارى، بخش ۱، ص ۲۸۷، كه محل دفن او را در ولايت بحرآباد، از ولايات هرات قديم، نوشته و نيز داراشكوه بابرى، ص ۱۰۶ كه آن را در غزنه ذكر كرده است). برخى از تذكره نويسان لالا را شاعر دانسته و ابياتى را به او نسبت داده اند ( ← اسفزارى، بخش ۱، ص ۲۹۱؛ جامى، ص ۴۳۹). اگر اين ابيات، كه همچون اشعار متداول در مجالس صوفيه است، از لالا باشد درخور ملاحظه است (زرين كوب، ص ۱۰۵). به گفته علاءالدوله سمنانى (ص ۲۷۸)، ظاهرآ رضى الدين آثارى در سلوك و طريقت داشته است. اسفراينى (ص ۱۱۲، ۱۲۵) نيز گفته كه در نوشتن رساله در روش سلوك و خلوت نشينى از «كلمات» لالا استفاده كرده و بنابراين احتمالا آثار او را ديده بوده است. بااين حال، غير از يك رساله عرفانى كه منزوى (ج ۷، ص ۴۰۳، ۴۱۱) به او نسبت داده، هيچ اثرى از لالا موجود نيست.
منابع: ابن كربلائى، روضات الجنان و جنات الجنان، چاپ جعفر سلطان القرائى، تهران ۱۳۴۴ـ۱۳۴۹ش؛ عبدالرحمان بن محمد اسفراينى، كاشف الاسرار، بانضمام پاسخ به چند پرسش، ]و[ رساله در روش سلوك و خلوت نشينى، چاپ هرمان لندلت، تهران ۱۳۵۸ش؛ معين الدين محمد اسفزارى، روضات الجنات فى اوصاف مدينة هرات، چاپ محمدكاظم امام، تهران ۱۳۳۸ـ۱۳۳۹ش؛ عبدالرحمان بن احمد جامى، نفحات الانس، چاپ محمود عابدى، تهران ۱۳۷۰ش؛ حمداللّه مستوفى، تاريخ گزيده؛ خواجه عبيداللّه احرار، احوال و سخنان خواجه عبيداللّه احرار، مشتمل بر ملفوظات احرار به تحرير ميرعبدالاول نيشابورى، ملفوظات احرار (مجموعه ديگر)، رقعات احرار، خوارق عادات احرار تأليف مولانا شيخ، چاپ عارف نوشاهى، تهران ۱۳۸۰ش؛ احمدبن محمد خوافى، مجمل فصيحى، چاپ محمود فرخ، مشهد ۱۳۳۹ـ۱۳۴۱ش؛ خواندمير؛ داراشكوه بابرى، سفينة الاوليا، كانپور ۱۳۱۸؛ دولتشاه سمرقندى، كتاب تذكرة الشعراء، چاپ ادوارد براون، ليدن ۱۳۱۹/۱۹۰۱؛ عبدالحسين زرين كوب، دنباله جستجو در تصوف ايران، تهران ۱۳۶۲ش؛ احمدبن محمد علاءالدوله سمنانى، مصنفات فارسى، چاپ نجيب مايل هروى، تهران ۱۳۶۹ش؛ لعل بيگ بن شاه قلى سلطان لعلى بدخشى، ثمرات القدس من شجرات الانس، چاپ كمال حاج سيدجوادى، تهران ۱۳۷۶ش؛ احمد منزوى، فهرستواره كتابهاى فارسى، تهران ۱۳۷۴ش ـ.
/ سعيد كريمى /