Zoekresultaten

Meehelpen? Ga naar etymologieWiki

Jaarwoordgenerator
Vul hier een jaartal in (vanaf 1800) en ontdek welke woorden er in dat jaar aan het Nederlands werden toegevoegd.

arm - (lichaamsdeel)

Etymologische (standaard)werken

M. Philippa, F. Debrabandere, A. Quak, T. Schoonheim en N. van der Sijs (2003-2009) Etymologisch Woordenboek van het Nederlands, Amsterdam

arm 1 zn. ‘lichaamsdeel’
Onl. arm ‘id.’ [10^e eeuw; W.Ps.].
Os. arm; ohd. ar(a)m (nhd. Arm); ofri. erm (nfri. earm); oe. earm (ne. arm); on. armr (nzw. arm); got. arms; < pgm. *armi-, *arma-.
Verwant met Latijn armus ‘bovenarm, schouderblad’, arma (alleen mv.) ‘wapens’ (zie → alarm); Grieks harmós ‘gewricht, samenvoeging’, harmonía ‘samenhang, harmonie’ (zie → harmonie); Oudkerkslavisch ramo ‘schouder, arm’ (Tsjechisch rameno ‘schouder’); Armeens armukn ‘elleboog’; bij de wortel pie. *h₂erH-m- ‘gewricht’. Uit de nultrap van dezelfde wortel zijn verwant: Sanskrit īrmá-; Avestisch arəma- ‘arm’; Oudpruisisch irmo ‘arm’. Zonder m-achtervoegsel is onder meer verwant Latijn artus ‘gewricht’ (waaruit bijv. → artikel, → articulatie), ars ‘kundigheid’ (waaruit bijv. → artiest).

P.A.F. van Veen en N. van der Sijs (1997), Etymologisch woordenboek: de herkomst van onze woorden, 2e druk, Van Dale Lexicografie, Utrecht/Antwerpen

arm¹* [lichaamsdeel] {901-1000} oudhoogduits arm, aram, oudfries erm, oudengels earm, oudnoors armr, gotisch arms; buiten het germ. latijn armus [schouderblad, bovenarm, schoft], grieks armos [gewricht], oudindisch īrma- [arm], oudkerkslavisch ramo [bovenarm, schouderblad], oudpruisisch irmo [arm].

J. de Vries (1971), Nederlands Etymologisch Woordenboek, Leiden

arm 1 znw. m., mnl. arm, aerm, arem, onfrank. os. arm, ohd. arm, aram, ofri. erm, oe. earm, on. armr, got. arms. — lat. armus ‘bovenarm, schouderblad’, oi. īrmas ‘arm’, av. arəma ‘arm’, osl. ramo, rame ‘schouder’, opr. irmo ‘arm’, arm. armukn ‘elleboog’, afleiding van idg. wortel *ar- ‘samenvoegen, passen’, vgl. gr. ararískō aaneenvoegen’, arthmós ‘verbinding, vriendschap’, árthron ‘lid’ (IEW 55-61).

Daarnaast staan andere vormen der wortel, die in het ndl. hun weerklank vinden:
*rē, rə vgl. honderd, raad
*rēi vgl. gereed.

N. van Wijk (1936 [1912]), Franck's Etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal, 2e druk, Den Haag

arm I znw., mnl. arm (aerm, ārem) m. = onfr. arm, ohd. ar(a)m (nhd. arm), os. arm, ofri. erm, ags. earm (eng. arm), on. armr, got. arms m. “arm”. Idg. *arəmo-. Vgl. buiten ʼt Germ. lat. armus “bovenarm”, gr. harmόs (uit *armόs) “samenvoeging, voeg, schouder”, obg. ramo, rame̜, serv. rȁme “schouder”, arm. armukn “elleboog” en met ablaut opr. irmo, oi. îrmá- “arm”, (lat. râmus “tak”?) uit *_arәmó- (*ṛ̂mó-). Evenals lat. artus “lid”, gr. árthron “lid, gewricht” behoort *arәmo-, *_arәmo- bij de basis ar- “voegen, schikken”, waarvan o.a. nog gr. ararískō “ik voeg samen, maak pasklaar”, arm. aṙnem “ik maak”, oi. arpáyati “hij bevestigt” komen. Voor de bet. let vooral op gr. harmós.

[Aanvullingen en Verbeteringen] arm I. Gr. harmós staat (als ’t verwant is) door zijn vocalisme vrij ver van idg. *_arəmó- af; hoogstens bij lat. artus enz. te stellen.

C.B. van Haeringen (1936), Etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal, Supplement, Den Haag

arm I znw. Gr. harmós niet onder de allernaaste verwanten (v.Wijk Aanv.). In ieder geval toch wel bij de basis *ar-.

J. Vercoullie (1925), Beknopt etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal, Den Haag / Gent

arm 1 m. (lidmaat), Mnl. arem, arm, Onfra. arm + Ohd. arm (Mhd. en Nhd. id.), Ags. earm (Eng. arm), Ofri. erm, On. armr (Zw. en De. arm), Go. arms + Lat. armus = bovenarm, Gr. armós = voeg, schouder, Arm. armukn = elleboog, Skr. īrmas, Ze. arema, Opr. irmo = arm, Osl. ramo = schouder: Idg. *ṝmos.

Dialectwoordenboeken en woordenboeken van variëteiten van het Nederlands

F. Aarts (2017), Etymologisch Dictionairke vaan ’t Mestreechs, Maastricht

erm (zn.) arm; Aajdnederlands arm <901-1000>.

F. Debrabandere (2007), Zeeuws etymologisch woordenboek: de herkomst van de Zeeuwse woorden, Amsterdam

naarm zn. m.: arm. Door metanalyse uit den aarm.

G.J. van Wyk (2003), Etimologiewoordeboek van Afrikaans, Stellenbosch

¹arm s.nw.
1. Enigeen van die twee boonste ledemate aan die liggaam. 2. Sinnebeeld van krag.
Uit Ndl. arm (al Mnl.). Eerste optekening in Afr. by Pannevis (1880) in die afleiding arms.

J. van Donselaar (1989), Woordenboek van het Surinaams-Nederlands, Muiderberg

I. arm zn. (de, -en), (ook, niet alg.:) hals van een snaarinstrument als viool en gitaar. - Etym.: Ontleend aan de vorm en de positie van dit onderdeel.

Thematische woordenboeken

N. van der Sijs (2005), Groot Leenwoordenboek

arm ‘rivierarm, arm van een stoel’ (bet. van Frans bras)

P.G.J. van Sterkenburg (2001), Vloeken. Een cultuurbepaalde reactie op woede, irritatie en frustratie, 2e druk, Den Haag

arm. Als men iemand eeuwige jeuk en te korte armpjes! toewenst, betekent dat letterlijk veel ongemak. De verwensing komt voor met het werkwoord krijgen en ook in de verkorte vorm krijg te korte armpjes! Blijkens mijn vragenlijsten komt deze verwensing vrij algemeen in Nederland voor. Vgl. ook Van Eijk (1995: 136), die als variant kent ik wens je veel jeuk en korte armpjes! De emotionele betekenis is die van minachting, verachting. → schurft.

Wigardus à Winschoten (1681), Seeman, behelsende een grondige uitlegging van de Neederlandse konst, en spreekwoorden, voor soo veel die uit de Seevaart sijn ontleend, en bij de beste schrijvers deeser eeuw gevonden werden, Leiden

armen, met hun Elleboogen, sie daar van W.

Uitleenwoordenboeken

N. van der Sijs (2010), Nederlandse woorden wereldwijd, Den Haag; met aanvullingen uit Uitleenwoordenbank 2015

arm ‘lichaamsdeel; uitstekend deel van een voorwerp dat de vorm of functie heeft van de menselijke arm’ -> Deens arm ‘deel van het anker’; Zweeds arm ‘deel van het anker’; Frans dialect armon, armõõ; armoun ‘disselboom van een rijtuig’; Javindo arrem ‘lichaamsdeel’; Negerhollands arm, erǝm, erm ‘lichaamsdeel’.

Dateringen of neologismen

N. van der Sijs (2001), Chronologisch woordenboek: de ouderdom en herkomst van onze woorden en betekenissen, Amsterdam

arm* lichaamsdeel 0901-1000 [WPs]

Idioomwoordenboeken

F.A. Stoett (1923-1925), Nederlandsche Spreekwoorden, Spreekwijzen, Uitdrukkingen en Gezegden, drie delen, 4e druk, Zutphen

112. Iemand in den arm nemen.

Dit wil eigenlijk zeggen: ‘iemands arm grijpen door de hand te steken in de ruimte tusschen den arm en het lichaam, dus ongeveer hetzelfde als bij den arm nemen’. Doet men dit om hem in vertrouwen, om hem min of meer heimelijk iets te vragen, dan krijgt de uitdr. de beteekenis van iemands hulp inroepen, zooals bij Hooft, Gedichten I, 238:

Minerv' en Juno korts gedenkend' ouwden spijt,
In wrevlen moedt, tot hóón van Venus, spanden t'zaemen,
De welgebooren' Eer zy in den arme naemen,
En deeden tegens haer aenvaerden schoonheidts strijdt.

EpisodesEpisodes uit Hooft's Nederl. Historiën, Zutphen, W.J. Thieme & Cie, 1919., 98: En neemende den Graaf van Meeghen, met Albernoz 's Hartoghen geheimschryver, in den arm, verworven zij endtlyk dat dit voorneemen gestaakt werd. Zie verder Tuinman I, 253 en Ndl. Wdb. II, 655.

113. Iemand met open armen ontvangen.

Men bedoelt hier eigenlijk mede, iemand ontvangen met uitgestrekte armen, gereed om hem te omhelzen; vandaar: zeer hartelijk, zeer voorkomend. Vgl. Tijdschr. XXIII, 255: De vader der genade zal u mit uytgestreckte armen hier boven verwelcomen (Jan v. Hout); voor de 17^de eeuw vgl. Hooft, Gedichten II, 163:

Natuirs geboden dienst is het onwaert en tegen;
Maer ghij eenvoudich volck ontfangt haer gaven rijck
Met open armen, en gebruicktse danckbaerlijck.

Zie verder Halma, 35: Hij ontving hem met opene armen, il le reçut à bras ouverts; Ndl. Wdb. II. 655; X, 2007; XI, 522; fr. recevoir qqn. à bras ouverts; hd. einen mit offenen Armen empfangen, aufnehmen; eng. to receive one with open arms.

114. Lange armen hebben.

De arm wordt, evenals de hand (lat. longas manus habere), dikwijls gebruikt als zinnebeeld van kracht, geweld, macht of gezag (vgl. de sterke arm der overheid; de wereldlijke arm, enz.; hd. der Arm der Obrigkeit, der Gerechtigkeit; eng. the strong arm). Zoo in deze uitdr. die wil zeggen: veel macht hebben. Zij komt in de Middeleeuwen voor, blijkens Sp. Hist. I⁶, 52, 33: Lange aerme, wide hande hebben die heren van den lande; zie verder Servilius, 79: Hi heeft lange ermen ende nochtans is hi arm. Te vergelijken is Pers, 383 b: De koning heeft lange handen en sal 't niet ongewroken laeten; Idinau, 246: Heeren handen reycken verre; Harreb. III, 110: Groote heeren hebben lange armenVgl. ook in het Grieksch μακραι τυραννων χειρες (Montijn, 205); bij Ovid. Her. 16 (17), 166: An nescis longas regibus esse manus?; zie Otto, 210 en Journal, 243.; Sewel, 436: De koningen hebben lange armen, kings have long arms, are powerfull; Ndl. Wdb. II, 650; VIII, 1038; Erasmus CVII; Joos, 136; Teirl. 80. In het Friesch: in lange earm ha; syn earm rikt fier, zijn arm reikt ver; fr. avoir le bras long; hd. lange Arme haben; eng. to have long arms. Het tegenovergestelde korte armen of een korten arm hebben komt ook voor.

819. Op de handen dragen (iemand -),

d.w.z. de teederste zorg voor iemand hebben, en daarna: iemand vereeren, hem buitengewone genegenheid betoonen. Volgens Zeeman, 261 is de uitdr. van bijbelschen oorsprong; zij komt voor in Psalm 91 vs. 12: ‘Hy sal sijne Engelen van u beveelen, datse u bewaren in alle uwe wegen. Sy sullen u op de handen dragen, op dat gy uwen voet aen geenen steen en stootet.’ Zie het Ndl. Wdb. V, 1827; Halma, 203; Sewel, 314 en vgl. het lat. in manibus gestare of habere aliquem (Otto, 250). Vgl. ook de oudgermaansche gewoonte om verkozen vorsten, bruiden of overwinnaars in triomf rond te dragen; Mnl. Wdb. III, 96; Grimm, Myth.⁴, 742. In Zuid-Nederland: iemand heffen en dragen (Antw. Idiot. 543); ook iemand op zijne armen dragen, vert. van fr. porter qqn sur les bras (Waasch Idiot. 80 a); hd. jemanden auf den Händen tragen; oostfri. up de hanne dragen (Dirksen I, 20).

1557. In Morpheus' armen liggen,

d.i. rustig slapen. Vgl. o.a. Handelsblad, 30 Mei 1914 (ochtendbl.), p. 7 k. 2: Nacht en dag is er doorgewerkt en toen de expositie heden geopend werd, lagen de meesten in Morpheus' armen, om wat op verhaal te komen. Morpheus, de zoon van Hypnos (Somnus), den god van den slaap, bezat volgens Ovidius, Metam. XI, 655 vlgg. de macht om droombeelden op te wekken (vgl. Vondel II (ed. Thijm), bl. 253, vs. 208-211). In het fr. être dans les bras de Morphée; hd. in Morpheus' Armen liegen; eng. to lie in Morpheus' arms. Vgl. het van Morpheus afgeleide znw. morphine, een bedwelmend middel uit opium bereid.

2066. Een slag om den arm houden.

Dit wordt eigenlijk gezegd van een touw, dat men niet ten einde toe laat vieren; vandaar: zich niet onherroepelijk en stellig voor iets verklaren, maar zóo, dat men altijd nog terug kan. Vgl. Tuinman II, 120: hij houdt de streng, of een slag, om den arm. Eene synonieme uitdr. was de bocht onder (of achter) den arm hebben, dat wellicht eveneens ontleend is aan het vieren van een touw, dat men niet terstond geheel laat uitloopen, maar waarbij men een bocht, een slag om den arm houdt, teneinde het uitschieten te beletten. In Groningen en Oost-Friesland beteekent de bocht om de(n) arm hebben welgesteld zijn, er warmpjes in zitten. Zie Ndl. Wdb. II¹, 651; III, 16-17; Bergsma, 7; Kippev. I, 375; Handelsblad, 15 Dec. 1914, p. 1 k. 1 (avondbl.): Het Oostenrijksche bericht over den toestand in Servië is een merkwaardig bewijs van de slag-om-den-arm-politiek, die in de oorlogvoerende landen in moeilijke omstandigheden worden gevolgd; Ten Doornk. Koolm. III, 190; Dirksen II, 76 en vgl. het Friesch: hy het de bocht om 'e earmtakke (elleboog), hij heeft wel geld, is boven Jan; hy hâldt in slach om 'e earmtakke, behoudt zich iets voor, zorgt gedekt te zijn; de slach om 'e earm habbe, zijn zaak geldelijk goed kunnen drijven; in slach om 'e earm(en) hâlde, niet alles zeggen, wat men denkt. In Twente: nein drei um 'n arm holden; Afrik. hy hou nog maar 'n slag om die arm.

2647. Met zijn ziel onder den arm loopen,

d.w.z. zich vervelen, rondloopen, zonder iets te doen te hebben; vgl. Harreb. I, 19: Hij loopt met zijne ziel onder den arm; Leeskabinet, 1863, 13: Van doctors gesproken, die loopen nu warempel ook al met de ziel onder den arm; want geen jaar nog was er zoo'n epidemie van - gezondheid, als in 't jaar 1862; Nkr. IX, 10 Juli p. 7: Om negen uur waren al de Joden an 't korveeën, en wij liepen met ons ziel onder ons arm hierboven over 't fort; Het Volk, 8 Sept. 1915 p. 6 k. 4: Al die menschen loopen hier 's Zondags met d'r ziel onder den arm, want in dit gehucht is geen afleiding, geen gelegenheid tot lezen of studeeren; Handelsblad, 28 Juli 1917 (A) p. 13 k. 5: Weet dan dat wij na den dienst in een of ander Brabantsch gehucht veelal met onze ziel al 3 jaar onder arm loopen en niets meer doen dan kankeren; afrik. met jou siel onder jou arm rondloop.

Overige werken

Julius Pokorny (1959), Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch, Bern.

1. ar*, themat. (a)re-, schwere Basis arǝ-, rē- und i-Basis (a)rī̆-, rēi- ‘fügen, passen’, mehrfach und vielleicht ältest vom planmäßigen Aufeinanderlegen beim Holzbau (auch Steinbau?? Meringer IF. 17, 124) und vom Aufstapeln von Hölzern, aber auch vielfach auf geistiges Zurechtlegen, Berechnen übertragen. Ausführlich bes. Persson Beitr. 632 f., 666, 741 f., 856. (entweder aus dem i̯o-Präs. *(a)rē-i̯ō entwickelt oder ursprünglich, so daß *(a)rē- vorkonsonantische Entwicklung daraus)
¹) E.-M. 74 will wegen arm. eri ‘Bug, Schulter von Tieren’, y-eriurel ‘anpassen’ eine Grundform *er- postulieren. Aber arm. eri geht nach Liden Mél. Pedersen 88 f. auf idg. *rēito-, *rēiti zurück! Vgl. Trautmann 242.

Av. arānte ‘sie setzen sich fest, bleiben stecken’, ai. ará-ḥ ‘Radspeiche’, aram, álam Adv. (áraṃkar-, alaṃkar ‘zurechtmachen’ und ‘dienen’, wozu wohl аrа-tí- ‘Diener’ und rā-tí- ‘bereitwillig’, av. rāiti ‘dienstwillig, Diener’) ‘passend, genug’, av. arǝm ‘passend, entsprechend’ (arǝ̄m-piθwā ‘Mittag’ = ‘die zum Mahle passende Zeit’, woneben ra-piθwā ds. mit schwundstufigem ra- neben *ara-, wovon arǝm Adv., Bartholomae Airan. Wb. 189, 1509), ratu- m., ‘Richter, Schiedsrichter’ und ‘Zeitraum’ (gemeinsame Grundbedeutung etwa ‘Zurechtlegung’, woraus ‘Zurechtlegung des Rechts’ und ‘richtiger Zeitpunkt’); ai. ar-p-áyati ‘steckt hinein, befestigt’; über hett. ḫar-ap- (ḫarp-) ‘hinstellen’? vgl. Couvreur Ḫ 114 f.;
arm. aṙnem ‘mache’, y-ar ‘consentaneo, congiunto, contiguo, appresso’ (arar ‘hat gemacht’ = gr. ἄραρε), wovon yarem ‘aggiungere, congiungere’ (Bugge KZ. 32, 21), č̣ar ‘schlecht’ mit negativem č̣ [= oč̣] ‘nicht passend’ (Bugge aaO. 23);
gr. ἀραρίσκω, Perf. ἄρᾱρα ‘füge zusammen’, ἄρμενος ‘angefügt, passend’, ὄαρ ‘Gattin’ (wohl nach Brugmann IF. 28, 293, Schwyzer Gr. Gr. I 434 hierher mit Präf. *o-, kaum zur Wz.*ser- oder Wz. *u̯er-, ἀ-ϝείρω); dazu ὀαρίζω ‘habe vertrauten Umgang’; auch ‘plaudere vertraulich’; χαλκο-άρας ‘erzgefügt, gepanzert’, auch χερι-άρας τέκτων Pind., ἄρ-θρον ‘Glied, Geleuk’, ἀρθμός ‘Verbindung, Freundschaft’, ἄρθμιος ‘vereint’; mit t-Suffixen homer. δάμ-αρ-τ- ‘Hausfrau’ (‘die des Hauses Waltende’), äol. δόμορτις Hes.; πυλάρτης ‘Hades als Verschließer des Unterweltstores’ (Schwyzer Gr. Gr. I 451, 5); ἀρε- in ἀρέσκω ‘gleiche aus, mache gut, befriedige’, ἀρέσκει μοι ‘es paßt, gefällt mir’, ἀρέσκεσθαι, ἀρέσσασθαι ‘sich verständigen, einig werden mit jemandem; sich geneigt machen, versöhnen’, ἀρετή ‘Tüchtigkeit’, ἀρείων ‘besser’ (in Beziehung steht wohl ἀρι- ‘sehr’ in Kompositis, womit Reuter KZ. 31, 594a 1 auch ai. ari-gūrtá-, -ṣ̌tutá- als ‘eifrig gepriesen’ vergleichen möchte; unsicher wegen gr. ἐρι- ‘sehr’ s. Boisacq s. v., oben S. 24 Anm.); ἄριστος ‘besser, best’, ἀριστερός ‘links’.
Mit Dehnung θυμ-ήρης ‘wohlgefällig’, ὅμηρος ‘Gatte; Geisel, Unterpfand’, ὁμηρέω ‘treffezusammen’; nach Birt Philol. 87, 376 f. wäre ῎Ομηρος eigentl. ‘Begleiter, der Blinde, der mit seinem Führer geht’.
Aus dem Slav. vielleicht poln. ko-jarzyć ‘knüpfen, verbinden, vereinigen’ (z. B. Miklosich EWb. 100, Berneker 31, 532).
Über das vielleicht verwandte gr. ἄρα, lit. ir̃ s. 4. ar ‘nun, also’.
Toch. A ārwar, В ārwer, ārwar ‘bereit’, А аräm, В ere ‘Gesicht’ (vgl. lat. figura). Van Windekens BSL. 41, 56, Duchesne-Guillemin ebenda 173.
t-Bildungen: r̥t-, art- ‘zusammengefügt’.
Ai. r̥tá- n. ‘passend, recht’, r̥tám n. ‘wohlgefügte, heilige Ordnung’ (zur Bed. s. Oldenberg GGN. 1915, 167-180; nicht ‘Opfer’), r̥tēna ‘rite’, av. arǝta-, ǝrǝta- n., apers. arta- (in Kompos.) ‘Gesetz, Recht, heiliges Recht’, av. aša- u., ‘was recht, wahr ist’, ai. r̥tāvan(t)- ‘ordnungsgemäß, gerecht’, av. ašā̆van/t/-; ai. r̥tú-ḥ ‘bestimmte Zeit, Ordnung, Regel’, r̥tí-ḥ f. ‘Art, Weise’ (zu unserer Wz. nach Kluge PBrB. 9, 193; s. auch Meringer IF. 17, 125, B. Geiger WZKM. 41, 107), av. aipi-ǝrǝta- ‘bestimmt, fest zugewiesen’;
arm. ard, Gen. -u (= gr. ἀρτύς, lat. artus, -ūs, vgl. auch oben ai. r̥tú-ḥ) ‘struttura, costruzione, ornamento’ (Hübschmann Arm. Gr. I 423, Bugge KZ. 32, 3), z-ard ‘apparatus, ornatus’; ard ‘soeben, jetzt’ (= gr. ἄρτι) (Bartholomae Stud. II 23, Bugge aaO., Meillet Esquisse 36), ardar ‘gerecht’ (Hübschmann Arm. St. I 21, Arm. Gr. I 423; PerssonBeitr. 636 a 2 erwägt dafür auch idg. dh; vgl. av. arǝdra- ‘getreu, zuverlässig, glaubenstreu, fromm’ und die anderen unten genannten dh-Ableitungen), ardiun ‘struttura (Pedersen KZ. 40, 210);
gr. ἁμαρτή ‘gleichzeitig’ (Instr. eines *ἁμ-αρτός ‘zusammengefügt, zusammentreffend’), ὁμ-αρτέω ‘schließe mich an jemanden an, begleite’ (auf Grund eines *ὅμ-αρτος); ti-St. in ἀρτι-ϝεπής (‘des Wortgefüges kundig’), ἀρτί-πο(υ)ς ‘mit gesunden Füßen’, ἀρτί-φρων ‘mit fest(gefügt)em Verstande’ (vermutlich auch in ἄρταμος ‘Schlächter; Mörder’, wovon ἀρταμέω ‘schlachte, zerstückle’, nach J. Schmidt Krit. 83 f. aus *ἀρτι- oder allenfalls *ἀρτοταμος ‘kunstgerecht zerschneidend’, vgl. ai. r̥ta-nī- ‘richtig führend’, r̥ta-yuj ‘richtig eingeschirrt’); wohl auch ἀρτεμής ‘frisch und gesund’, vеrmutlich dissimiliert aus *ἀρτι-δεμής zu δέμας ‘mit wohlgefügtem Körper’; ἄρτι ‘eben, gerade’ von der Gegenwart oder nächsten Vergangenheit (vgl. oben arm. ard ‘soeben, jetzt’ und ard-a-cin ‘neugeboren’ wie gr. ἀρτι-γενής; morphologisch noch nicht ganz klar, vielleicht Lokativ); ἀπ-αρτί ‘genau, gerade’, ἄρτιος ‘angemessen, gerade, vollkommen’, ἀρτιάζω ‘spiele gerade oder ungerade’, ἀρτίζω ‘mache fertig, bereite’, ἄρσιον· δίκαιον Hes., ἀνάρσιος ‘feindlich’, ἐπαρτής ‘gerüstet’;
ἀρτύν· φιλίαν καὶ σύμβασιν, ἀρτύς· σύνταξις (= lat. artus) Hes., ἀρτύω, ἀρτύνω ‘füge zusammen, bereite’, ἀρτύ̄νας, ἄρτῡνος, ἀρτῡτήρ Beamtentitel von Argos, Epidauros, Thera.
Lat. artus ‘eng in Raum und Zeit, straff’ (Adv. artē, ursprüngl. Instrumental wie ἁμαρτή); ars, -tis ‘die Geschicklichkeit, Kunst, Art und Weise’ (eigentlich ‘Zusammenfügung, Gabe richtig zusammenzufügen’ = mhd. art), dazu die Komposita in-ers ‘kunstlos, träge’, soll-ers ‘geschickt’, allers, alers ‘gelehrt’; artiō, -ire ‘fest zusammenfügen, zusammenpressen’ (jünger artāre); artus, -ūs ‘Gelenk, Glied’, articulus ‘ds.; Augenblick, Wendepunkt’;
lit. artì ‘nahe’ (Lok. des ti-St.);
mhd. art f. ‘Art und Weise’, anord. ein-arđr ‘einfach, aufrichtig’, einǫrd ‘Zuverlässigkeit’;
toch. В ar(t)kye ‘reich, wertvoll’ (?).
m-Bildungen:
A. Von der leichten Basis ar-.
Arm. y-armar ‘passend, angemessen’ (Bugge KZ. 32, 21);
gr. ἁρμός ‘Fuge, Zusammenfügung, Gelenk’, ἁρμοῖ ‘eben, jüngst’ (ἁρμόζω ‘verbinde, füge zusammen, passe an, ordne’, ἁρμονία ‘Verbindung, Bund, Ebenmaß, Einklang’), ἅρμα ‘Wagen’ (über den ‘ dieser Worte s. Sommer Gr. Lautst. 133, Meillet BSL. 28, c.-r. 21 f. [*arsmo-?], Schwyzer Gr. Gr. I 306; weitere Lit. bei Boisacq 79), ἁρμαλιά ‘zugeteilte Nahrung, Proviant’;
lat. arma, -ōrum ‘Gerätschaften, Rüstzeug, Waffen’, armentum ‘Rudel von Pferden oder Rindern’.
Darau klingt an anord. jǫrmuni ‘Rind, Pferd’ und die PN got. *Aírmana-reiks, ags. Eormenrīc, aisl. Jǫrmunrekr, mhd. Ermenrīch; dasselbe erste Glied zur Bezeichnung von etwas großem auch z. B. in Ermunduri ‘Großthüringer’, anord. jǫrmungrund ‘die weite Erde’ = ags. eormengrund, ahd. irmindeot, as. Irmin-sūl, und in der Kurzform Herminones. Doch bestreitet Brückner KZ. 45, 107 mit Recht, daß ‘Großvieh’ die ursprüngliche und ‘groß’ die daraus abgeleitete Bed. sei und entscheidet sich umgekehrt für ‘groß, erhaben’ als Ausgangspunkt wegen slav. raměnъ ‘gewaltig, stark, heftig, plötzlich’ (ob hierher lit. er̃mas ‘Ungeheuer’, lett. ęr̃ms ‘Affe, Possenreißer, wunderliche Erscheinung’?), das als ‘emporgeschossen’ zu *er-, *or- (orior usw.; vgl. formell ὄρμενος), nicht als ‘festgefügt, massiv’ zu *ar- ‘fügen’ gehört.
Aksl. jarьmъ ‘Joch’ (z. B. Miklosich EWb. 100, Berneker 31), sloven. jérmen ‘Jochriemen, Riemen’; mit schwundstufigem Anlaut und themat. Vokal: aksl. remenь, serb. rȅmēn usw. ‘Riemen’; Specht Dekl. 149 f.
Toch. В yarm, AB yärm ‘Maß’.
В. Von der schweren Basis аrǝ-mo-: r̥̄-mo- ‘Arm’.
Ai. īrmá-ḥ ‘Arm, Vorderbug’ (ursprüngl. ‘Achselgelenk’, vgl. ἄρθρον, lat. artus) = av. аrǝmа- ‘Аrm’, osset. ärm ‘hohle Hand’, älm-ärịn, ärm-ärịn ‘Ellenbogen’, lat. armus ‘der oberste Teil des Oberarms, Schulterblatt, bei Tieren der Vorderbug’ (aus *ar/ǝ/mos), gall. aramō ‘Gabelung’, *aramones ‘Schеrenarme der Deichsel’ (Wartburg I 119, Jud bei Howald-Меуеr Röm. Schweiz 374 ff.), apr. irmo f. ‘Arm’, lit. ìrmėdė (‘Armfraß’, d. i.:) ‘Gicht in den Gelenken’, irm-liga ‘Gicht’ (s. Trautmann Apr. 347); hochstufig lit. žem. Pl. tant. armaĩ ‘Vorderarm am Wagen’ (ibd.), aksl. ramo, ramę, serb. rȁme ‘Schulter’, got. arms, ahd. usw. arm ‘Аrm’, аrm. armukn ‘Ellenbogen’ (Hübschmann Arm. Stud. I 21).
Wzf. rē-, rǝ-:
Lat. reor, rērī ‘berechnen, meinen, dafürhalten’ (das primitivste Zählen wird vom Aufeinanderlegen oder -schichten der zu zählenden Stücke begleitet), Partiz. ratus ‘in der Meinung’, aber auch ‘berechnet, bestimmt, gültig, rechtskräftig’, ratiō ‘Berechnung, Erwägung, Vernunft, Beweggrund, Grund’; nach EM. 793 hierher (prō)portiō aus portiōne =prō ratiōne;
got. *garaþjan (nur Partiz. garaþana) ‘zählen’, an. hundrađ, nhd. Hundert (*rađa n. ‘Zahl’ = lat. rătum; s. Fick III⁴ 336); ahd. girad ‘gerad (nur von Zahlen)’, nhd. gerad (nur von durch 2 teilbaren Zahlen; verschieden von gerad = geradeaus), mit neuem Ablaut anord. tī-rø̄đr eigentlich ‘nach Zehnern gezählt’ (Fick III⁴ 336); got. raþjō ‘Zahl, Rechnung, Rechenschaft’, as. rethia ‘Rechenschaft’, ahd. radja, redea ‘Rechenschaft, Rede und Antwort, Rede, Erzählung’, afries. birethia ‘anklagen’, as. rethiōn, ahd. red(i)ōn ‘reden’ (die genaue Übereinstimmung von raþjō mit lat. ratio bestimmt z. B. Kluge¹¹ s. v. ‘Rede’ zur Annahme von Entlehnung des germ. Wortes unter Einfluß von garaþian; richtiger scheint mir Falk-Torp 886 raþjō als primäre -i̯ōn-Ableitung von der germ. Wz. *raþ-[garaþjan] zu bestimmen).
Ob hierher auch anord. rǫđ ‘Reihe, bes. dem Strande entlang ziehende Erhöhung’, mnd. rat f. ‘Reihe’? (Fick III⁴ 337; ‘Reihe’ als ‘aneinander Gefügtes, Geschichtetes’?).
Ahd. rāmen ‘nach etwas trachten, streben, zielen’, as. rōmon ‘streben’, mhd. mnd. rām ‘Ziel’ kann als ‘geistig zurechtlegen, berechnen’ unserem *rē- zugehören, wenn auch dabei das (erst jünger belegte) Subst. rām als Bildung mit Formans -mo- der Ausgangspunkt gewesen sein muß.
dh-Erweiterung rē-dh-, rō-dh-, rǝ-dh-:
Ai. rādhnṓti, rā́dhyati ‘macht (passend) zurecht, bringt zustande; gerät, gelingt, hat Glück womit; befriedigt, gewinnt jemanden’, rādhayati ‘bringt zustande, befriedigt’, rādha-ḥ m., rādhaḥ n. ‘Segen, Gelingen, Wohltat, Gabe, Freigebigkeit’, av. rāδaiti ‘macht bereit’, rāδa- m. ‘Fürsorger’, rādah- n. ‘Sichbereitstellen, Bereitwilligkeit (in religiöser Hinsicht)’, apers. rādiy (Lok. Sg.) ‘wegen’ (vgl. aksl. radi s. unten), npers. ārāyad, ārāstan ‘schmücken’; air. imm-rādim ‘überlege, überdenke’, аcуmr. amraud ‘mens’, ncymr. amrawdd ‘Gespräch’ mit ders. Bed. wie air. no-rāidiu, no-rādim ‘sage’, mcymr. adrawd ‘erzählen’ und got. rōdjan, anord. rø̄đa ‘reden’ (vgl. auch oben nhd. Rede, reden; no-rāidiu und rōdjan setzen, wie sl. raditi, ein kaus.-iter. *rōdhei̯ō fort); got. garēdan ‘worauf bedacht sein, Vorsorge treffen’, urrēdan ‘urteilen, bestimmen’ (vgl. zur Bed. bes. lat. rērī), undrēdan ‘besorgen, gewähren’, ahd. rātan ‘raten, beratschlagen, worauf sinnen, anstiften, deuten (Rätsel), auffordern, wofür sorgen, verschaffen’, as. rādan, anord. rāđa, ags. rǣdan (letzteres auch ‘lesen’, engl. read), Subst. ahd. rāt m. ‘vorhandene Mittel, Rat, Ratschlag, Überlegung, Entschluß, Absicht, Vorsorge, Vorrat’, ähnlich as. rād, anord. rād, ags. rǣd; aksl. raditi ‘sorgen’ (serb. rȃdȋm, ráditi ‘arbeiten, trachten’, rad ‘Geschäft, Arbeit’; s. Uhlenbeck KZ. 40, 558 f.), radi ‘wegen’, woneben *rǝdh- in aksl. nerodъ ‘Vernachlässigung’, sloven. rǫ́dim, rǫ́diti ‘sorgen, sich kümmern’.
Wzf. (a)rī̆-, rēi- (s. Person Wzerw. 102, 162, 232; Beitr. 741):
Gr. ἀραρίσκω (wenn nicht Neubildung, s. oben S. 56), ἀριθμός ‘Zahl’, νήριτος ‘ungezählt’, arkad. ἐπάριτος ‘ἐπίλεκτος, auserlesen’, ἀριμάζει· ἁρμόζει Hes.; lat. rītus, -ūs ‘hergebrachte Art der Religionsübung, Gebrauch, Sitte, Gewohnheit, Art’, rīte ‘in passender Art, nach dem rechten religiösen Gebrauch’ (Lok. eines neben rī-tu-s liegenden kons. St. *rī-t-); air. rīm ‘Zahl’, āram (*ad-ri-mā) ds., do-rīmu ‘zähle’, cymr. rhif ‘Zahl’, anord. rīm n. ‘Rechnung, Berechnung’, as. unrīm ‘Unzahl’, ags. rīm n. ‘Zahl’, ahd. rīm m. ‘Reihe, Reihenfolge, Zahl’ (die Bed. ‘Vers, Reim’ von anord. und mhd. rīm wohl nach Kluge¹⁰ s. v. Reim aus frz. rime, das aus rythmus herzuleiten ist).
Vielleicht ist auch *rēi- ‘Sache’ (lat. rēs usw.) nach Wood ax 226 anzureihen als Wznomen der Bed. ‘aufgestapeltes Hab und Gut’.
Dazu wahrscheinlich als dh-Erweiterung rēi-dh- (vgl. oben rē-dh- neben rē-):
Got. garaiþs ‘angeordnet, bestimmt’, raidjan, garaidjan ‘verordnen, bestimmen’, anord. g-reiđr ‘bereit, leicht, klar’, greiđa ‘auseinanderwickeln, ordnen, zurechtlegen, zustande bringen, entrichten, zahlen’, mhd. reiten ‘zurüsten, bereiten, zählen, rechnen, berechnen, bezahlen’, reite, gereite, bereite, ahd. bireiti ‘bereit’, antreitī ‘series, ordo’, lett. riedu, rizt ‘ordnen’, raids ‘bereit, fertig’, ridi, ridas ‘Gerät, Kram’.
Ganz fraglich ist die von Persson aaO. erwogene Zugehörigkeit von aksl. orądije ‘apparatus, instrumentum’ (nicht aus ahd. ārunti ‘Botschaft’ entlehnt, s. Pedersen KZ. 38, 310), rędъ ‘Ordnung’, lit. rínda ‘Reihe’, lett. riñda ‘Reihe, Zahl’. Unter der Voraussetzung, daß diese idg. d, nicht dh fortsetzen (*re-n-d-), reiht man (z. B. Fick I⁴ 527, Pedersen aaO., s. auchEM. 711) auch die folgende Sippe an: ὀρδέω ‘lege ein Gewebe an’, ὀρδικόν· τὸν χιτωνίσκον. Πάριοι, ὄρδημα· ἡ τολύπη τῶν ἐρίων Hes., lat. ōrdior, -īrī, ōrsus sum (aus der Webersprache, Bréal MSL. 5, 440) ‘anzetteln, anreihen, anfangen, beginnen’, exōrdior ‘zettle ein Gewebe an’, redōrdior ‘hasple ab’, ōrdo, -inis ‘Reihe, Ordnung’ (auch umbr. urnasier scheint = ordinariis zu sein, Linde Glotta 3, 170 f.; anders Gl. 5, 316), Trifft der Zusammenhang mit ar- ‘fügen’, das dann auch von der Weberei gebraucht gewesen wäre, zu (Persson Wzerw. 26, Thurneysen Thes. unter artus, -ūs), so wäre der Vokal von *or-d-ei̯ō als Kausativ-Iterativ-Vokalismus zu rechtfertigen.
Noch fraglicher ist, ob nach Reichelt KZ. 46, 318 als k-Erweiterungen der Basen arǝ-, ar- mit derselben Anwendung auf die Weberei auch anzureihen seien:
Gr. ἀράχνη ‘Spinne’, lat. arāneus ‘zur Spinne gehörig’, arānea, -eus ‘Spinne’ (*arǝ-k-snā; der Wortausgang zu *snē- ‘nere’ als ‘Netzspinnerin’?); angeblich dazu (Walter KZ. 12, 377, Curtius KZ. 13, 398) gr. ἄρκυς ‘Netz’, ἀρκάνη· τὸ ῥάμμα ᾡ τὸν στήμονα ἐγκαταπλέκουσιναἱ διαζόμεναι Hes. (s. auch Boisacq 79), wozu nach Bezzenberger BB. 21, 295 lett. er’kuls ‘Spindel; Wickel von Heede zum Spinnen’ (das für *arkuls stehen kann). Lidén IF. 18, 507 f. stellt besser ἄρκυς zu slav. *orkyta, serb. ràkita ‘Rotweide’ und lett. ẽrcis, gr. ἄρκευθος ‘Wacholder’ als Sträuchern mit zum Flechten verwendbaren Zweigen.

WP. I 69 ff., WH. I 69, 70, Trautmann 13 f.S. unten arqu- und erk-.

Woordenboek der Nederlandsche taal (WNT) & Middelnederlandsch woordenboek (MNW) & Vroegmiddelnederlands woordenboek (VMNW) & Oudnederlands woordenboek (ONW) – alle onderdeel van de Geïntegreerde Taalbank (GTB)

Zoek dit woord op in het WNT, MNW, VMNW, ONW.

Terug naar vorige pagina