Srbi u isto�noevropskoj dijaspori

Ljubivoje Cerovi�

Srbi u Rumuniji od ranog srednjeg veka do dana�njeg vremena

• Predgovor - Slavko Vejinovi�
• Srbi u Rumuniji od ranog srednjeg veka do dana�njeg vremena
• Rani srednji vek
• Stvaranje duhovnog jedinstva
• Srpski kulturni poslenici u Vla�koj i Moldaviji
• Srpsko plemstvo u Banatu i Kri�ani
• Podru�ja naseljavanja
• Oslobodila�ki pokreti u vreme Turaka
• Be�ki rat i Velika seoba Srba
• Pomori�ki i banatski grani�ari
• Karlova�ka mitropolija
• Temi�varski sabor
• Bune, ustanci, revolucije
• Borba za nacionalno oslobo�enje
• Srpsko �kolstvo
• Kulturni i dru�tveni �ivot
• Prvi svetski rat
• Srbi u okvirima Rumunije

Predgovor - Slavko Vejinovi�

Objavljivanjem publikacije Srbi u Rumuniji od ranog srednjeg veka do dana�njeg vremena, kao prve knjige Edicije Srbi u isto�noevropskoj dijaspori, Ministarstvo za veze sa Srbima izvan Srbije, realizuju�i svoje programske zadatke, nastoji da neposredno doprinese celovitijem i objektivnijem sagledavanju pitanja i problema koji se ti�u doseljavanja Srba na prostore isto�ne Evrope; njihovog �ivota i rada u novim krajevima, koji su - vremenom - za njih i njihove potomke postali domovina.

Pored ove publikacije, u planu je da se u okviru pomenute Edicije izdaju jo� i knjige o Srbima u Ma�arskoj, Slova�koj, Rusiji i Ukrajini.

Izu�avanje doseljavanja Srba u ove zemlje i ostanka i opstanka u njima spada u red izuzetno va�nih pitanja, posebno zato �to o seobama Srba i njihovom �ivotu na ovim podru�jima do sada nije posve�ivana posebna pa�nja - ni u nau�noj misli ni u politi�koj praksi.

Srbi su se na ove prostore po�eli naseljavati jo� od ranog srednjeg veka, da bi ovaj proces naro�ito bio intenzivan polovinom 18. veka, kada je veliki broj njih naselio podru�je Rumunije, Ma�arske, Slova�ke , Rusije i Ukrajine.

Srbi su u ovim zemljama ostavili veoma vidljive pe�ate svog postojanja, bogatog �ivota i rada i ekonomske mo�i. To govori o snazi njihove duhovnosti, kulture, obrazovanja, ali i o neraskidivim vezama sa svojim narodom i svojom otad�binom.

Na prostorima gde �ive od ranog srednjeg veka, Srbi su podigli veliki broj umetni�ki izuzetno vrednih i istorijski zna�ajnih spomenika, kao �to su crkve i manastiri, i osnivali �kole, domove za u�enike, �itaonice i druge kulturne institucije koje su imale i nacionalnu funkciju. Neki od tih spomenika su tokom vremena propali i uni�teni, ali ih je veliki broj ipak do danas sa�uvan. Na�alost, ve�ina ih je u takvom stanju da je sada neophodno preduzimati hitne mere za�tite kako bi se spasili od daljeg propadanja. Neki od najvrednijih spomenika, uz zna�ajnu pomo� dr�ave Srbije, ali i domicilnih zemalja, su obnovljeni i restaurirani, i tako sa�uvani za budu�e generacije i pokolenja. U ovim krajevima nije retkost susresti se sa srpskim imenima, nazivima i obi�ajima. Oni su se sa�uvali i odoma�ili �ak i u onim sredinama gde su se Srbi utopili u doma�e stanovni�tvo i potpuno asimilovali.

Naseljavaju�i prostore isto�ne Evrope, Srbi su postali sastavni deo brojne srpske zajednice koja danas �ivi u vi�e od sto zemalja, na svih pet kontinenata. Oni su organizovani i okupljeni u preko 800 klubova, udru�enja i asocijacija.

Srbi su u svojoj burnoj istoriji �esto napu�tali zavi�aj. Oni su se, pojedina�no ili sa �lanovima svojih porodica, selili i iseljavali; odlazili na privremeni rad u druge zemlje, ili su kao prognanici i izbeglice, privremeno ili trajno, napu�tali svoje domove i svoj zavi�aj.

Ratovi i pretnje ratovima, osvajanja srpskih teritorija od strane drugih - pored ekonomskih razloga i potrage za boljim �ivotom - osnovni su �inioci koji su uticali na iseljavanje i odlazak Srba sa njihovih teritorija na kojima su vekovima �iveli.

Brojne srpske zajednice su u svojim novim domovinama sa�uvale svoje korene, svoju duhovnost, vezu sa maticom i ose�anje pripadnosti svom, srpskom narodu. Ali je, isto tako, znatan broj i onih koji su, u vrtlogu istorijskih zbivanja, izgubili duhovnu vezu sa srpskim narodom i svojom maticom, pa se nisu sa�uvali od procesa neumitne asimilacije.

Sve su ovo su�tinski razlozi koji su motivisali Ministarstvo da pokrene izdanje ove Edicije.

Srbi u Rumuniji od ranog srednjeg veka do dana�njeg vremena

Srbi na teritoriji dana�nje Rumunije u kontinuitetu �ive vi�e od milenijuma. Danas oni predstavljaju najstariju srpsku dijasporu u svetu.

Zajedni�tvo Srba i Rumuna na ovim prostranstvima izgra�ivalo se vekovima. Zajedni�ka crkva, �kolstvo, borba za nacionalno oslobo�enje, ratovi protiv zajedni�kih neprijatelja - nikad me�u sobom - svojim potomcima ostavili su u amanet da slede primer svojih predaka. Srpska nacionalna manjina u Rumuniji, kao ba�tinik bogate nacionalne kulture nastale na ovom prostoru, predstavlja most saradnje izme�u dva susedna prijateljska naroda.

Rani srednji vek

U doba seobe naroda, koja je u poznom anti�kom dobu zahvatila veliki deo evropskog kontinenta, slovenska plemena iz prapostojbine po�inju da se pomeraju prema panonsko-karpatskom basenu.

Sloveni, preci Srba, po�inju da naseljavaju Panonsku niziju u ranom srednjem veku. Ve�i deo je po�etkom VII veka pre�ao Dunav i Savu i naselio Balkansko poluostrvo, dok je deo ostao da �ivi u Panonskoj niziji.

Pre dolaska Slovena ovde su vekovima �iveli Da�ani koji se pominju u IV veku pre n. e., a dva veka kasnije osnovali su plemenski savez. Rimljani su u vreme cara Trajana, 107. godine osvojili i uspostavili vlast u Dakiji, odakle su se 271. povukli pred najezdom Gota, koje su istisnuli Huni 375. godine. Posle raspada Atilinog hunskog plemenskog saveza 453, ovim podru�jem su vladali Gepidi, posle kojih 567. godine Panonsku niziju zauzimaju Avari sa kojima dolaze i Sloveni. Posle propasti Avarske dr�ave 796. godine, podru�je Banata je pripalo Bugarima, koje tokom X veka istiskuju Ma�ari. Oni su stvorili mo�nu dr�avu na tlu Panonske nizije.

O prisustvu predaka Srba - Slovena u ranom srednjem veku na tlu Rumunije svedo�e i toponimi. Tako naziv naselja i reke Bodrog na banatskoj strani Pomori�ja vodi poreklo od slovenskog plemena Bodri�a, koji su svoje ime ostavili ve�em broju lokaliteta u Panonskoj niziji. Severinsku �upaniju na jugoistoku Banata, u dolini Tami�a i �erne, naseljavalo je slovensko pleme Severini, o �emu svedo�i naziv Severinske �upanije i grada Turn Severina. Preci Srba, pomeraju�i se dolinom Tise prema Balkanskom poluostrvu iz prapostojbine Bojkije, naselili su Pomori�je i Pokri�je na teritoriji dana�nje Rumunije. Bojkija, vekovima nazivana Srpska zemlja, nalazila se iza Karpata, u dana�njoj Ukrajini.

Kao i njihovi sunarodnici ju�no od Save i Dunava, Srbi u jugoisto�nom delu Panonske nizije, tokom druge polovine IX veka, primaju hri��anstvo od sledbenika �irila i Metodija. Ve� u drugoj polovini X veka, na severozapadu Banata, gde je bila velika koncentracija srpskog stanovni�tva, podignut je manastir Morisena, gr�kog obreda. U prvoj polovini XI veka, po nalogu pape, u vreme vladavine prvog ugarskog kralja I�tvana gr�ki monasi su proterani, a manastir su preuzeli latinski kalu�eri.

Srbi su se u XI veku uklju�ili u politi�ki �ivot Ugarske. U vi�e mahova, srpski velika�i iz isto�nih delova Ugarske, gde je bilo ve�insko srpsko stanovni�tvo, u�estvovali su u dinasti�kim borbama me�u pretendentima na ugarski presto.

Uticaj Srba u Ugarskoj bio je velik, naro�ito kada je u ime maloletnog kralja Geze II, kao palatin, polovinom XII veka Ugarskom upravljao Belo�, brat kraljeve majke Jelene, �iji je otac bio ra�ki �upan Uro� I.

Stvaranje duhovnog jedinstva

Krajem druge decenije XIII veka Srbija je ostvarila nacionalnu i versku samostalnost, ozvani�enu progla�enjem Stefana Prvoven�anog za kralja 1217. i Save Nemanji�a za arhiepiskopa 1219. godine. Time su stvoreni uslovi za duhovno objedinjavanje celokupnog srpskog naroda.

Za vreme vladavine dinastije Nemanji�a (1168-1371), Srbija je u politi�kom, vojnom, privrednom i kulturnom pogledu postala vode�a dr�ava na jugoistoku Evrope. Osniva� ove najve�e i najmo�nije dinastije u srpskoj istoriji bio je ra�ki veliki �upan Stefan Nemanja.

Stvaranje duhovnog jedinstva srpskog naroda severno i ju�no od Dunava i Save na tradicijama Svetosavske pravoslavne crkve imalo je presudan zna�aj za opstanak Srba na ovim prostorima. U tom smislu, izuzetan zna�aj imao je sporazum koji je arhiepiskop Sava Nemanji� 1220. godine postigao sa ugarskim kraljem Andra�om II o ingerenciji Srpske pravoslavne crkve i na podru�ju Ugarske - tamo gde je �ivelo srpsko stanovni�tvo. Podizanje �etiri pravoslavna manastira na podru�ju ju�ne Ugarske od kojih dva - Bazja� i Zlatica - na teritoriji dana�nje Rumunije, oko 1225. godine, potvrdilo je uspe�nost misije arhiepiskopa Save Nemanji�a na Ugarskom dvoru.

Kao svuda gde su �iveli, Srbi su i na teritoriji dana�nje Rumunije stvorili predanja o Svetom Savi. U Banatskoj Crnoj Gori s kolena na koleno se prenosi predanje da su u�enici Svetoga Save, sa svojim porodicama, naselili ovo podru�je, daju�i imena naseljima koja su osnivali.

Iako su ostvarili verske privilegije, Srbi u ju�noj Ugarskoj su bili izlo�eni pokatoli�avanju, o �emu svedo�e brojni primeri prinude. Neposredna turska opasnost i migracija ma�arskog stanovni�tva na sever Ugarske po�etkom XV veka iz osnova su izmenili stav Ugarskog dvora prema srpskom pravoslavnom stanovni�tvu. Pokatoli�avanje je ustupilo mesto verskoj toleranciji, a odbojni stav prema Srbima ustuknuo je pred neophodno��u stvaranja sna�nog i organizovanog odbrambenog bedema na opustelom podru�ju Ugarske protiv turske ekspanzije.

Podizanje srpskih manastira na dana�njoj teritoriji Rumunije nastavljeno je i u XV veku. Manastir Kusi�, na levoj obali Nere, kao i manastir Sen�ura� na reci Brzavi, jugozapadno od Temi�vara, podigao je krajem XV veka despot Jovan Brankovi�. Podizanje manastira Bezdina i Hodo�a u Pomori�ju, prvom polovinom XVI veka, vezano je za porodicu Jak�i�a. U periodu do turskih osvajanja, na teritoriji dana�nje Rumunije podignuto je tridesetak srpskih pravoslavnih manastira.

Masovno doseljavanje Srba na tlo Panonske nizije uslovilo je potrebu �vr��eg organizovanja Srpske pravoslavne crkve. Prvi podatak o postojanju srpske eparhije na ovom tlu poti�e iz 1479. Eparhija u Jenopolju bila je pod ingerencijom beogradskog mitropolita. Posle pada Beograda pod Turke 1521, izmenjena je organizovanost Srpske pravoslavne crkve u Ugarskoj. Tada je jurisdikcija nad pravoslavnim stanovni�tvom u Ugarskoj preneta na mitropolita u Jenopolju.

Posle osvajanja Budima i ve�eg dela Ugarske 1541, Turci su svoje akcije usmerili na Banat i Kri�anu; najpre Banat (1552) a potom i Kri�ana (1566) dospeli pod njihovu vlast. �itava teritorija uklju�ena je u sastav Temi�varskog ejaleta.

Srpski kulturni poslenici u Vla�koj i Moldaviji

U periodu od kraja XIV do po�etka XVI veka veliki broj Srba, vlastele i kulturnih pregalaca, boravio je u rumunskim kne�evinama Vla�koj i Moldaviji. Me�u njima posebno mesto pripada bliskom ro�aku kneza Lazara Hrebeljanovi�a, Nikodimu Gr�i�u, koji je osnovao prve rumunske manastire: Vodicu, Prislop i Tismanu. Maksim Brankovi�, raniji srpski despot - �or�e, osnovao je Vla�ku mitropoliju. On je poneo prvo mitropolitsko zvanje u Vla�koj, po�etkom XVI veka. Uz materijalnu pomo� vla�kog vojvode, sa Majkom Angelinom, Maksim Brankovi� je po�etkom XVI veka podigao manastir Kru�edol na Fru�koj gori. Cetinjski �tampar Makarije osnovao je prvu rumunsku �tampariju po�etkom XVI veka u Trgovi�tu. U njoj je �tampano tri bogoslu�bene knjige na staroslovenskom jeziku, u vla�koj recenziji.

U Vla�koj i Moldaviji �iveli su poslednji potomci slavne loze Brankovi�a. Bila je to Despina, supruga vla�kog vojvode Basarabe IV Njagoja, ktitora manastira Kru�edola, k�erka despota Lazara Brankovi�a. Njenim nastojanjem podignut je manastir Kurtea de Ar�e�. Mecena manastira na tlu Moldavije bila je i Jelena, supruga vojvode Petra IV Rare�a, k�erka Jovana Brankovi�a. K�i Petra i Jelene bila je Roksanda, supruga moldavskog vojvode Aleksandra Lupu�njana. Pored ostalog, ona je dala i priloge za manastir Mile�evu u kome je po�ivalo telo Svetog Save.

Srpsko plemstvo u Banatu i Kri�ani

Turski prodor na balkansko podru�je i kosovska tragedija pokrenuli su Srbe sa svojih vekovnih ognji�ta na seobe u Ugarsku. Na poziv ugarskih kraljeva, doseljavali su se i plemstvo i narod.

Me�u prvim srpskim vlastelinima koji su po�etkom XV veka dobili posede u Ugarskoj bio je Dmitar Mrnjav�evi�, "velmo�ni i po�tovani sin kralja Vuka�ina", mla�i brat legendarnog junaka srpskih narodnih pesama Marka Kraljevi�a. Dobio je posede u Vilago�kom vlastelinstvu i zvanje velikog �upana Zarandske �upanije.

Despot Stefan Lazarevi�, sin kneza Lazara Hrebeljanovi�a, po�to se oslobodio turske vlasti 1402, odlu�an da se bori protiv Turaka i osloni na hri��ansku Evropu, pre svega na Ugarsku, prihvatio je vazalni status prema kralju �igmondu. Granice Ugarske u to vreme ozbiljno su ugro�avali Turci. Na temelju ugovora iz 1404, despot Stefan je od ugarskog kralja dobio prostrane posede, me�u kojima i neke na teritoriji dana�nje Rumunije.

Posle smrti despota Stefana Lazarevi�a 1427. godine, na srpski despotski presto stupio je �ura� Brankovi�, dobiv�i od ugarskog kralja �igmonda prostrana imanja �irom Ugarske. Despot �ura� Brankovi� bio je najistaknutiji pripadnik poslednje velike srpske srednjovekovne dinastije. Za dva i po veka, ova dinastija je svojom politi�kom, vojnom i duhovnom delatno��u, kao i porodi�nim vezama sa carskim, kraljevskim i vlastelinskim porodicama, obele�ila poslednje decenije postojanja srednjovekovne srpske dr�ave i zapo�ela istoriju Srba u Ugarskoj, posle pada Despotovine 1459. godine.

Nekoliko godina kasnije, ugarski kralj Matija Korvin je 1465. godine uveo u despotsko zvanje i dao posede u Sremu - Vuku, unuku �ur�a Brankovi�a, poznatom iz narodne tradicije pod nazivom Zmaj Ognjeni Vuk. On je vodio ratove protiv Turaka, poku�avaju�i da oslobodi porobljenu otad�binu. Sa tih pohoda naseljavao je u Srem i u Banat srpsko stanovni�tvo.

Posle njegove smrti 1486, kralj Matija Korvin je despotsku titulu dao �or�u, starijem sinu despota Stefana Brankovi�a. Kada se �or�e zamona�io, uzev�i ime Maksim, na srpski despotski tron je 1497 godine stupio njegov mla�i brat Jovan, koji je vladao do svoje smrti 1502. godine. Svi Brankovi�i su ratovali protiv Turaka, poku�avaju�i da ih �to vi�e potisnu iz Srbije.

U vremenu koje je prethodilo turskim osvajanjima, od ugarskih kraljeva posede je dobijalo i srpsko plemstvo koje je �ivelo na tlu dana�nje Rumunije. Radi� Postupovi�, veliki �elnik despota Stefana Lazarevi�a i �ur�a Brankovi�a, dobio je posede u Banatskoj Crnoj Gori. U razdoblju dugom gotovo jedan vek - ome�enom padom Despotovine i turskim osvajanjem Pomori�ja - na ovom severnom srpskom etni�kom prostoru posede je imala poznata srpska vlastelinska porodica Jak�i�i. Vojvoda Milo� Belmu�evi�, iz ugledne srpske zetske vlastelinske porodice, imao je posede u Temi�varskoj �upaniji, a despot Radi� Bo�i� u Pomori�ju. U borbama za nasle�e ugarskog prestola posle Moha�ke bitke istakao se Petar Petrovi�, koji je jedno vreme bio ugarski kraljevski namesnik. Me�u najuglednijim srpskim velika�ima na podru�ju Pomori�ja, u vreme od pada Budima do turskog osvajanja Banata, bio je i vojvoda Nikola Crepovi�.

Podru�ja naseljavanja

Seoba Srba na tlo dana�nje Rumunije sa teritorije izgubljenog carstva odvijale su se od kraja XIV do kraja XVIII veka. Bile su posledica turskih osvajanja srpske dr�ave, ali su trajale i u vreme kada su Banatom i Kri�anom vladale Osmanlije.

Naseljavanje Srba na tlu dana�nje Rumunije tokom srednjeg veka bilo je usmereno u nekoliko regiona.

Na severu Srbi su dospeli na podru�je preko Mori�a do pore�ja Belog, Crnog i Brzog Kri�a, sve do njihovog u��a u Tisu. U ovoj oblasti koja se zove Kri�ina, drugom polovinom XV veka Srbi su �iveli u sedamdesetak naselja. Gotovo sva naselja nosila su ma�arske nazive, �to svedo�i da su ovde pre njih �iveli Ma�ari koji su se pred turskom opasno��u odavde odselili. Posle Velike seobe 1690. godine Srbi su uglavnom naselili postoje�a mesta. Ve� po�etkom XVIII veka ovde po�inje da opada broj Srba, �emu su doprinela ratna stradanja u vreme Rakocijevog ustanka, buna Pere Segedinca, kao i razvoja�enja Pomori�ke granice, posle �ega je usledila seoba u Rusiju, odnosno u Ravni Banat. Tada je broj naselja u kojima su Srbi �iveli vi�estruko smanjen, pa je u XIX veku njihov broj sveden na desetak, a po�etkom XX veka na samo pet mesta.

U Ravnom Banatu, koji se prostire od Temi�vara do jugoslovensko-rumunske granice, od Mori�a do ju�nih ogranaka Karpata, Srbi kontinuirano �ive od ranog srednjeg veka, o �emu svedo�i veliki broj srpskih toponima, pored brojnih ma�arskih naziva. Posle turskih osvajanja, kada je ovaj deo Banata opusteo, seoba Srba na ovo podru�je traju od po�etka XV i odvijaju se do kraja XVIII veka. U ovom regionu Srbi su �iveli u oko 150 naselja. Posle povla�enja Turaka, tokom XVIII veka, etni�ka slika Ravnog Banata znatno se izmenila doseljavanjem Nemaca, Rumuna i Ma�ara. Tako se broj srpskih naselja u XIX veku smanjio na sedamdesetak, a u XX veku na oko �etrdeset.

Vi�estruki su razlozi �to se srpsko stanovni�tvo na ovom podru�ju odr�alo tako dugo u ve�em broju. Pored velike brojnosti Srba, zna�ajno je bilo i prisustvo srpskog plemstva, postojanje dvadesetak manastira, kao i neposredna veza sa gusto naseljenim predelima srpskim stanovni�tvom u zapadnom Banatu.

Povr�inom i brojem naselja koja su Srbi nastanjivali u vremenu do XVIII veka izdvajao se Isto�ni Banat, od Temi�vara na istoku do Mori�a na severu, a na istoku i jugu do Banatskih planina i karpatskog venca prema Dunavu. Njegovo jezgro �inilo je Banatska Crna gora.

Od ranog srednjeg veka Srbi kontinuirano �ive u Banatskoj Crnoj Gori, teritoriji izme�u Tami�a i Mori�a, isto�no od Temi�vara. Tokom XV i XVI veka srpske izbeglice su preplavile Isto�ni Banat. Ovde je do XVIII veka zabele�eno preko 250 naselja u kojima su �iveli Srbi. Gotovo sva su imala srpske nazive koji, �esto, govore i o kraju iz kojeg su doseljenici poticali. I ovde se etni�ka slika iz osnova promenila tokom XVIII veka, kada u nekoliko velikih talasa dolaze Rumuni iz Vla�ke i Erdelja, u manjem broju Nemci, a jo� manje Ma�ari. U XVIII veku srpsko stanovni�tvo se doseljava i u Banatsku Crnu Goru. Ipak, ve� u XIX veku ogromnu ve�inu stanovni�tva u ovoj oblasti �ine Rumuni. Jedino su izme�u Tami�a i Mori�a ostala 24 srpska naselja u Banatskoj Crnoj Gori, da bi se krajem XIX veka njihov broj smanjio na deset. Na taj na�in stvoreno je etni�ko ostrvo - Banatska Crna Gora - koja je u XX veku pretvorena u etni�ku oazu sa �etiri srpska sela.

Na ovakav ishod, kada je re� o prisustvu Srba u Isto�nom Banatu, uticala je odvojenost od ostalih krajeva koje su naseljavali Srbi, kao i sna�ni talasi doseljavanja Rumuna iz Vla�ke i Erdelja. Ovome treba dodati izostanak srpskog plemstva, kao i nedovoljno prisustvo srpskog sve�tenstva, o �emu govori i podatak da na ovom prostranom podru�ju nije postojao ni jedan srpski manastir. Odr�ali su se samo tamo gde su imali dublje korene - u Banatskoj Crnoj gori.

Banatsku Klisuru �ini usko podru�je koje se pru�a od u��a Nere do �erdapa na Dunavu, sa zale�em koje nadvi�avaju obronci Karpata. Sa njom celine �ine i sela na levoj obali Nere, koja nose naziv Poljadija. Gotovo svi nazivi naselja su srpskog porekla, �to svedo�i da Srbi na ovom tlu predstavljaju najstariji etni�ki sloj, koji u kontinuitetu ovde �ivi vekovima. Ovde su se Srbi dugo odr�ali u velikom broju, �to je, pre svega, posledica neposredne veze sa Srbijom preko Dunava, kao i �injenice da su Klisura nalazila u sastavu Vojne granice. Od nekada�njih tridesetak srpskih naselja koja su se nalazila od u��a Nere do u��a �erne u Dunav danas je ostalo petnaest.

Vi�e od pola milenijuma planinsko podru�je gornjeg toka Kara�a nastanjuje stanovni�tvo katoli�ke vere - Kara�evci. Njihovi obi�aji, delimi�no i no�nja, a pre svega jezik, govore o njihovom srpskom poreklu iz Timo�kog kraja, od Crne reke. Iako u okru�enju rumunskog, a kasnije i nema�kog stanovni�tva, Kara�evci su uspeli da se odr�e. Uprkos vekovnim isku�enjima, zadr�ali su mnoga obele�ja, pre svega leksi�ka, ali i predanja, koja govore o njihovom srpskom etni�kom poreklu. Odr�ali su se vekovima u sedam naselja.

U periodu od XV do XVIII veka Srbi su naseljavali i Erdelj, i to podru�je izme�u Alba Julije, Tevi�a i Sibinja. Ovamo su do�li u nekoliko talasa, koji su usledili posle pada Despotovine, zatim pada Banata i Kri�ane i propasti Banatskog ustanka. U nema�kom i rumunskom okru�enju, bez neposredne veze sa svojim etni�kim stablom, Srbi u Erdelju su nestali krajem XVIII veka.

O razmerama srpskih seoba, koje kulminaciju dosti�u izme�u sredine XV veka, posle pada Despotovine, i sredine XVI veka, posle pada Banata, svedo�i podatak koji daje ugarski kralj Matija Korvin u pismu rimskom papi 1483. godine, kada navodi da se tokom protekle �etiri godine u njegovo kraljevstvo doselilo preko 200.000 Rascijana. Dva ma�arska izvora iz 1542. i 1543. godine Banat nazivaju Ra�kom, a za Temi�var navode da se nalazi "usred Ra�ke".

Oslobodila�ki pokreti u vreme Turaka

Tokom druge polovine XV veka Turci su pokorili sve srednjovekovne balkanske dr�ave. Prodoru prema srednjoj Evropi ispre�ila se Ugarska. Me�utim, njen poraz na Moha�kom polju i smrt kralja Lajo�a 1526. godine izazvali su op�te rasulo u nekada mo�noj kraljevini. Otpo�ela je iscrpljuju�a i bespo�tedna borba pretendenata na ugarski presto i to austrijskog nadvojvode Ferdinanda Habsbur�kog i erdeljskog kneza Jano�a Zapolje. to je jo� vi�e slabilo Kraljevinu Ugarsku, koju su Turci sistematski osvajali.

U dramati�nim okolnostima, posle moha�ke katastrofe, na podru�ju Lipove na Mori�u 1526. godine izrastao je oslobodila�ki pokret srpskog naroda, kojem je na �elo stao Jovan Nenad. Imaju�i u to vreme najmo�niju vojnu silu na panonskom prostoru sa 15.000 naoru�anih ljudi, za kratko vreme osvojiv�i teritoriju isto�nog i ju�nog dela Panonske nizije, stvorio je sna�no srpsko etni�ko jezgro. O njegovo savezni�tvo otimale su se obe zara�ene strane. Evropske velike sile slale su na njegov dvor diplomatske misije ili akreditovane predstavnike. Na vrhuncu mo�i, pozivaju�i se na vizantijske i srpske tradicije, Jovan Nenad se, u svojoj prestonici Subotici, proglasio carem. Da bi uspe�no vladao �irokim prostranstvom, ustanovio je i drugu prestonicu - �omu na Tami�u u blizini Temi�vara. Nepunu godinu dana kasnije, 157. godine, oslobodila�ki pokret srpskog naroda u Panonskoj niziji, pod vo�stvom cara Jovana Nenada, udru�enim snagama ugarskog plemstva u krvi je ugu�en. Jovan Nenad je mu�ki ubijen.

Herojska borba za nacionalno oslobo�enje pod vo�stvom Jovana Nenada, duboko se urezala u istorijsku svest srpskog naroda. U�vr��ena je re�enost da se samo beskompromisnom borbom mo�e povratiti izgubljena sloboda.

Tursko osvajanje Banata i Kri�ane dovelo je do krupnih promena na ovim podru�jima u privrednom pogledu, kao i u sastavu stanovni�tva. U gradovima ve�inu su �inili muslimani, dok su u selima Srbi �inili ve�insko stanovni�tvo.

U administrativnom pogledu Banat je predstavljao jedinstvenu celinu, odnosno pa�aluk, sa sedi�tem u Temi�varu. Formirano je nekoliko sand�aka, odnosno manjih jedinica - nahija.

Srpski narod u Banatu, Kri�ani i Erdelju nikad se nije mirio sa gubitkom slobode. Zato je turska vladavina bila ispunjena bunama i ustancima. Tako je krajem XVI veka podru�je Banata posalo popri�te velikog ustanka srpskog naroda za nacionalno oslobo�enje. Posle po�etnih uspeha, ustanici su marta 1594. godine, nose�i zastave sa likom Svetoga Save, isterali Turke sa gotovo �itave teritorije Banata i Kri�ane. Sinan-pa�a je u znak odmazde 27. aprila 1594. godine na Vra�aru spalio mo�ti Svetoga Save. Izvr�avaju�i ovaj gnusni �in, ra�unalo je da �e time obeshrabriti ustanike. Suprotno njegovim o�ekivanjima, Srbi su krenuli u jo� �e��u borbu za nacionalno oslobo�enje. Tek kada je Sinan-pa�a sa 30.000 vojnika elitnih turskih jedinica krenuo na slabo naoru�ane Srbe, ustanak je ugu�en. Usledile su represalije, pa su, prema navodima savremenika "�ivi zavideli mrtvima". Me�utim, nepokolebljiva borba Srba za slobodu i obnovu nacionalne dr�ave nije uga�ena.

Posle slamanja ustanka u Banatu, Srbi se sele u Erdelj, pod vo�stvom vr�a�kog vladike Teodora Nestorovi�a. Naseljen je prostor do Jenopolja i Tevi�a. U ovoj dijaspori, gde su i od ranije �iveli, Srbi su imali svoju eparhiju, otvarali �kole, podizali crkve i �tamparije.

Krajem XVI i u prvim decenijama XVII veka srpsko plemstvo koje se na�lo na podru�ju Vla�ke anga�ovale su tamo�nje vojvode na diplomatskom i vojnom planu. U borbi za ujedinjenje rumunskih zemalja, koju je u periodu 1595-1601. godine vodio vla�ki vojvoda Mihaj Hrabri, u�estvovali su i Srbi. �or�e Slankamenac i Sava Temi�varac, sa nekoliko hiljada svojih vojnika, u�estvovali su u vi�e bitaka vo�enih u ratu za rumunsko ujedinjenje. Legendarni Starina Novak, me�u Rumunima poznat kao Baba Novak, sa svojim hajducima bio je jedna od zapa�enijih li�nosti u rumunskoj oslobodila�koj vojsci.

Uprkos neda�ama koje su pratile mukotrpan �ivot Srba u Banatu i Kri�ani, njihovo naseljavanje iz zavi�aja na ova podru�ja nije jenjavalo. Za to su bili zainteresovani i Turci, jer su posle njihovih haranja na ovim prostorima opusteli �itavi krajevi. Na taj na�in se ovde zadr�ala srpska etni�ka ve�ina. Ovo potkrepljuju i podaci iz Pe�kog katastiga, svojevrsnog popisa stanovni�tva, izvr�enog 1660. i 1666. godine, kada je samo zapadno od Temi�vara registrovano blizu 200 naselja sa srpskim stanovni�tvom.

Be�ki rat i Velika seoba Srba

U sumrak otomanske vladavine na podru�ju Ugarske, kada je 1683. godine protiv Turske otpo�eo veliki rat hri��anske koalicije sa Austrijom na �elu, uo�i Velike seobe Srba pod Arsenijem III �arnojevi�em, pokrenuto je pitanje obnavljanja Srpskog carstva. Pokreta� ove ideje, grof �or�e Brankovi� iz Jenopolja na Belom Kri�u, koji se predstavljao kao potomak slavnih despota Brankovi�a, 1688. godine uputio je Memorandum austrijskom caru. U njemu je izlo�io projekat o obnovi Srpske dr�ave koja bi zahvatala podru�ja na Balkanskom poluostrvu i u Panonskoj niziji. S obzirom da su srpska pomo� i autoritet Brankovi�a bili neophodni u ratu koji je vo�en, tim pre �to je Brankovi� obe�ao da �e okupiti veliku vojsku i u�estvovali u osloba�anju "ota�astva svojih predaka", Be�ki dvor je u na�elu prihvatio Memorandum. Strah od mogu�eg obnavljanja Srpskog carstva, me�utim, bio je dovoljan razlog da ga Dvor 1688. godine uhapsi i konfinira najpre u Be�, a potom u Heb u �e�koj. U konfinaciji, u kojoj je �iveo do kraja �ivota 1711. Brankovi� je napisao istoriografsko delo Slaveno-serbske hronike.

U vreme Velikog rata izbio je ustanak srpskog naroda, koji je 1686. godine na podru�ju Temi�vara pokrenuo i vodio kapetan Novak Petrovi�. Pored Banata i Kri�ane, ustanak je zahvatio i oblasti na desnoj obali Tise, od Segedina do Be�eja. Ustani�ke jedinice su 1688. godine postale jezgro vojske sa kojom je grof Brankovi� nameravao da krene u oslobo�enje Srbije. Posle Brankovi�evog hap�enja, ustani�ka vojska se raspala.

Hri��anska vojska je tokom 1689, gone�i Turke, dospela duboko na podru�je Balkanskog poluostrva, sve do severnih delova Makedonije. U jesen 1689. do�lo je do protivofanzive Turaka, �to je uslovilo povla�enje hri��anske vojske. Po�to su aktivno u�estvovali u ratu protiv Turaka, a pla�e�i se turske osvete, prema Savi i Dunavu povla�ilo se preko 50.000 Srba, predvo�enih patrijarhom Arsenijem III �arnojevi�em.

Pre napu�tanja zavi�aja, u Beogradu je 1690. godine odr�an Narodno-crkveni sabor. Tada su Srbi, na osnovama Pozivnog pisma cara Leopolda I, zatra�ili da se nasele u Ugarsku. Patrijarh Arsenije III je poslao jenopoljskog vladiku Isaiju �akovi�a sa Verovnim pismom da u njegovo ime pregovara sa austrijskim carem.

Posle uspe�nih pregovora u Be�u, episkop Isaija �akovi� je 21. avgusta 1690. godine do�ao u Komoran i doneo carske privilegije patrijarhu Arseniju III �arnojevi�u, koji se tu nalazio. Njima je Srpska pravoslavna crkva dobila pravo upotrebe starog kalendara, slobodan izbor arhiepiskopa, pravo da patrijarh postavlja episkope i crkvene velikodostojnike, pravo na gra�enje crkvi i pravo na crkvena imanja. Privilegije su dopunjene odredbama po kojima je car uzeo u za�titu sve Srbe, njihova dobra i posede, oslobodio ih svih poreza i nameta, a ugarskim vlastima preporu�io srpsko sve�tenstvo i svetovno stanovni�tvo kao svoje �ti�enike. U dopunama privilegija car Leopold I je oslobodio Srbe od davanja desetka katoli�kom kleru i zajem�io pravoslavnim episkopima da �e mo�i nesmetano vr�iti kanonske vizitacije.

Kona�noj pobedi hri��anske vojske zna�ajno su doprineli i Srbi. U najve�im bitkama kod Slankamena 1691. i kod Sente 1697, srpsku vojsku su vodili Jovan Monasterlija i Jovan Tekelija. Veliki rat je zavr�en Karlova�kim mirom 1699, po kojem je gotovo �itavo panonsko podru�je pripalo Austriji. Samo su isto�ni Srem i Banat ostali pod Turcima.

Pomori�ki i banatski grani�ari

U nastojanjima da obezbedi �vrstu odbranu prema Otomanskom carstvu, Dvorski ratni savet je 1701. godine formirao Potisko-pomori�ku granicu. U Pomori�koj granici, �iji je centar postao Arad, zapovednik je bio oberkapetan Jovan Tekelija. Neposredno po osnivanju Granice, srpski narod u Ugarskoj do�iveo je te�ka stradanja. Tada je, prema navodima ma�arskih izvora, u vreme Rakocijevog ustanka (1703-1711), izgubio oko stotinu hiljada �ivota.

Posle novog austrijsko-turskog rata (1716-1718) Turci su proterani iz Banata, koji je dospeo pod direktnu ingerenciju Be�kog dvora, koji je njime upravljao preko Zemaljske administracije, �iji je sedi�te bilo u Temi�varu.

Pomori�je je ponovo postalo popri�te sukoba u vreme bune Pere Segedinca 1735. godine. Na �elu bune protiv ugarskih velika�a, po �elji pobunjenih "joba�a" (kmetova) iz redova Rumuna, Slovaka i Ma�ara, bio je srpski grani�arski oficir Pera Segedinac, iz Pe�ke na Mori�u. Neuporedivo ja�e austrijske snage, koje su poja�ali pomori�ki srpski grani�ari, porazile su pobunjenike.

Do nove migracije Srba na podru�je Banata do�lo je u vreme druge seobe, tokom austrijsko-turskog rata (1737-1739). Granica je u�vr��ena na Savi i Dunavu, tako da je Potisko-pomori�ka granica, koja se jo� od 1718. godine nalazila duboko u pozadini, postala izli�na. Zato je Dvorski ratni savet odlu�io da Vojnu granicu pomeri na Dunav, pa je 1741. godine razvoja�ena Potisko-pomori�ka granica. Ovo je izazvalo nezadovoljstvo srpskih grani�ara, koji su odbijali da se sele na jug, na novu granicu, a nisu hteli da prihvate status kmetova u ugarskim �upanijama. Kako njihovi zahtevi nisu uva�eni ni posle ogor�ene borbe za o�uvanje statusa grani�ara, koja je trajala �itavu deceniju, do�lo je 1751. i 1752. godine do seoba Srba pod vo�stvom Jovana Horvata i Jovana �evi�a na grani�no podru�je Rusije prema Turcima i Tatarima. Ovde su osnovane Nova Serbija i Slavenoserbija. Ina�e, Srbi su po�eli da se sele u Rusiju ve� posle Rakocijevog ustanka, a naro�ito dvadesetih i tridesetih godina XVIII veka. Do kraja pedesetih godina XVIII veka preko desetak hiljada Srba sa podru�ja Pomori�ja i Potisja odselilo se u Rusiju.

Po�eci organizovanja grani�arske slu�be u Banatu datiraju iz 1724. godine, kada je guverner grof Mersi osnovao zemaljsku miliciju. U vremenu razvoja�enja Potiske i Pomori�ke granice, deo "militara" se naselio u Banat, od Velike Kikinde do Banatske Klisure. Od njih je 1764. godine formiran Ilirski pe�a�ki puk, koji je ukinut 1776. godine, kada je osnovan Vla�ko-ilirski puk, koji se pru�ao od Kara�a do �erdapa. Zapadno od njega, prema Pan�evu, formiran je Nema�ki banatski puk.

Karlova�ka mitropolija

Na osnovama privilegija iz 1690. godine, patrijarh srpski Arsenije III �arnojevi� je pristupio reorganizaciji Srpske pravoslavne crkve u Habzbur�koj monarhiji pod �ijom su se ingerencijom nalazili sem Srba i Rumuna, Grci i Cincari. Do 1706. godine sedi�te patrijarha nalazilo se u Sent-Andreji. Posle izbora prvog mitropolita Isaije �akovi�a, 1708, sedi�te mitropolije je preme�teno u Kru�edol, da bi se od 1713. do 1919. godine sedi�te nalazilo u Karlovcima.

Drugom polovinom XVIII veka Karlova�ka mitropolija je zahvatila podru�je od Jadrana do Bukovine, od Save i Dunava do Gornje Ugarske. U njenim okvirima nalazile su se eparhije: Gornjokarlova�ka, Pakra�ka, Sremska (arhidijeceza), Ba�ka, Budimska, Aradska, Temi�varska, Vr�a�ka, Erdeljska i Bukovinska.

Borba Rumuna za nacionalnu emancipaciju ogledala se i kroz nastojanja rumunske jerarhije da se izdvoji iz sastava Karlova�ke mitropolije. Ova borba je dostigla kulminaciju 1848. godine, kada je Rumunska pravoslavna crkva proklamovala izdvajanje iz sastava Karlova�ke mitropolije, �to tada nije bilo ostvareno. To je u�injeno carskim dekretom 1864. godine, kada se rumunska Sibinjska mitropolija izdvojila iz sastava Karlova�ke mitropolije. Carskim reskriptom iz 1868. do�lo je do podele parohija i manastira, �to je dovelo do mnogih nesporazuma izme�u dveju crkava. Kada je ostvareno kona�no razdvajanje crkava nastupio je period saradnje me�u Srbima i Rumunima.

Nekoliko eparhija Karlova�ke mitropolije, u celini ili delimi�no, nalazilo se na tlu dana�nje Rumunije.

Temi�varska eparhija zahvatala je severni Banat, prema Mori�u, Tisi i Erdelju. Ona se prvi put pominje 1608. godine, u vreme vladavine Turaka. Posle njihovog isterivanja i uklju�ivanja Banata u sastav Austrije, sve do 1919. godine, Temi�varska eparhija se nalazila u sastavu Karlova�ke mitropolije. Posle uklju�ivanja ve�ih delova Temi�varske i Vr�a�ke eparhije u sastav Kraljevine Rumunije, uspostavljena je dana�nja Temi�varska eparhija, �ije se ingerencije odnose na sve srpske pravoslavne crkvene op�tine u Rumuniji.

Vr�a�ka eparhija zahvatala je Ju�ni Banat. Prvi pomen ove eparhije datira iz vremena Banatskog ustanka 1594. godine. Posle isterivanja Turaka i uspostavljanja austrijske vlasti 1718, sedi�te eparhije nalazilo se u Karansebe�u, a od 1741. do 1919. u Vr�cu. Ova eparhija se uvek nalazila u sastavu Karlova�ke mitropolije. Prilikom razdvajanja crkava 1864, iz sastava Vr�a�ke eparhije izdvojen je isto�ni deo, koji je, kao Karansebe�ka eparhija, uklju�en u sastav Sibinjske mitropolije. Delovi Vr�a�ke eparhije koji su se 1919. na�li u Rumuniji priklju�eni su Temi�varskoj eparhiji.

Aradska eparhija je imala ingerenciju na podru�ju severno od Mori�a i u Kri�ani, odnosno Pokri�ju. Nastavljala je tradicije Jenopoljske eparhije jo� iz vremena pre dolaska Turaka. Obnovljena je kao Jenopoljsko-aradska eparhija posle Velike seobe 1690. godine. Do 1864. godine nalazila se u sastavu Karlova�ke mitropolije, da bi se posle razdvajanja srpskog i rumunskog dela na�la u sastavu Sibinjske mitropolije.

Od 1716. do razdvajanja crkava, u sastavu Karlova�ke mitropolije nalazila se i Erdeljska eparhija. Od 1790. do razdvajanja, Bukovinska eparhija se tako�e nalazila u sastavu Karlova�ke mitropolije. Obe su zajedno sa Aradskom i Karansebe�kom eparhijom uklju�ene u sastav rumunske Sibinjske mitropolije, 1864. godine.

Temi�varski sabor

Carskom odlukom 1779. godine, Banat je dospeo u nadle�nost ugarskih �upanija iako se do tada nalazio pod upravom Zemaljske administracije. Tada je veliki deo poseda rasprodat pojedincima, najvi�e Srbima, ali i Grcima, Cincarima i Jermenima, koji su tada dobijali i plemi�ke titule. Na taj na�in, najve�i deo srpskog plemstva bio je koncentrisan u Banatu, posebno na podru�ju Temi�vara. Pored novog plemstva, zna�ajan privredni kapital stekla je i gra�anska klasa - trgovci i zanatlije. Da bi za�titila sopstvene interese organizovali su se u kompanije koje su imale svoje filijale na �irokom prostoru Panonske nizije.

Tokom XVIII veka, posle oslobo�enja od Turaka, Temi�var postaje sna�an ekonomski, administrativni i kulturni centar Banata i ju�nih delova Ugarske. Sve do kraja XVIII veka Srbi su u njemu bili dominantno stanovni�tvo, �to se, izme�u ostalog, izra�avalo i posebnim gradskim magistratom, koji je, paralelno sa nema�kim, postojao sve do 1782. godine. Tada je Temi�var dobio status slobodnog kraljevskog grada.

Godinu dana posle izbijanja Francuske bur�oaske revolucije (1789), u uslovima zao�trene politi�ke atmosfere, kada je ma�arsko plemstvo otkazalo poslu�nost Be�kom dvoru, prihva�en je zahtev Srba da odr�e Narodno-crkveni sabor.

Temi�varski sabor, odr�an 1790. godine, predstavlja najzna�ajniji politi�ki skup srpskog naroda odr�an posle Velike seobe. U sredi�tu pa�nje stotinu deputiraca iz redova sve�tenstva, plemstva, grani�ara i gra�anstva na�lo se razre�avanje politi�kog statusa srpskog naroda u Habzbur�kom carstvu.

Posle burne debate, u kojoj su se sukobila mi�ljenja deputiraca koji su se zalagali za razre�avanje statusa srpskog naroda uz oslonac na Be�ki dvor, odnosno na ma�arsko plemstvo, ve�ina je podr�ala zahteve sadr�ane u Elaboratu, koji je upu�en austrijskom caru Leopoldu II. Elaborat je zahtevao za Srbe i ostale pravoslavne posebnu politi�ko - teritorijalnu oblast, koja bi obuhvatala Banat. Na osnovama odredaba Patenta o verskoj toleranciji, iz 1782. godine, zahtevana je zabrana me�anja katoli�ke crkve u poslove pravoslavnih. Tra�eno je da se Srbima obezbedi �kolovanje na maternjem jeziku i da se stipendije dodeljuju onima koji ispunjavaju uslove, bez obzira na religijsku pripadnost. Zahtevana je proporcionalna zastupljenost Srba i ostalih pravoslavnih gra�ana u gradskim magistratima. Sem toga, tra�eno je pravo na otvaranje bogoslovije, gimnazije i na osnivanje �irilske �tamparije.

Car je prihvatio sve zahteve sem onog da Banat postane zasebna srpska teritorija. Zahtev je odbijen uz obrazlo�enje da je ova oblast pre vi�e od jedne decenije priklju�ena Ugarskoj i inkorporirana u njene �upanije. Srbima je preporu�eno da "ostanu strpljivi, a car �e odlu�iti da li �e i kada ustupiti deo carstva".

Imaju�i u vidu zahteve Temi�varskog sabora, car je februara 1791. godine doneo odluku o ustanovljenju Ilirske dvorske kancelarije, svojevrsnog ministarstva za "srpska pitanja". A kada je proteklo ne�to vi�e od godinu dana, kada je okon�an austrijsko-turski rat i kako Be�u nije vi�e bila potrebna srpska pomo�, car je ukinuo Ilirsku dvorsku kancelariju, popu�taju�i pred zahtevima ma�arskog plemstva.

Bune, ustanci, revolucije

U poslednjem austrijsko-turskom ratu (1788-1791) aktivno su u�estvovali i Srbi sa podru�ja Banata, posebno iz Banatske Klisure. U tom ratu Austrija je ozbiljno ra�unala na Srbe, pa je na svojoj teritoriji formirala srpske dobrovolja�ke odrede - frajkore. Ovi odredi su dejstvovali zajedno sa austrijskom vojskom na teritoriji Banatske Klisure i u Srbiji. Ovaj austrijsko-turski rat je poznat kao Ko�ina krajina. Ime je dobio po kapetanu Ko�i An�elkovi�u, vo�i frajkora, koji je, bore�i se protiv Turaka, poginuo kod Brzaske u Klisuri. Ko�ina krajina je predstavljala veliku kariku u oslobodila�koj borbi srpskog naroda. U akcijama frajkora u a zajednici sa austrijskom vojskom, koju su u najve�em broju �inili srpski grani�ari, uspostavljene su �vrste veze me�u Srbima u Otomanskom i Habzbur�kom carstvu, �to je predstavljalo dragoceno iskustvo, zna�ajno u daljoj zajedni�koj borbi za nacionalno oslobo�enje.

Prvi srpski ustanak (1804-1813) predstavljao je prekretnicu u istoriji srpskog naroda. Njim je otpo�ela presudna borba za nacionalno oslobo�enje. Srbi sa teritorije Habzbur�ke monarhije su se uklju�ili u pru�anje moralne i materijalne pomo�i svojim sunarodnicima u Srbiji, a neki su u�estvovali i u ustani�kim akcijama. Mnogi Srbi su stavili svoje intelektualne snage u slu�bu novoj dr�avi; me�u njima je bio i Dositej Obradovi�, rodom iz �akova, pope�itelj prosvete i tvorac Liceuma u Beogradu. Projekat o obnavljanju srpskog carstva na samom po�etku ustanka sa�inio je Sava Tekelija, iz Arada, prvi Srbin doktor pravnih nauka, uputiv�i Memorandum austrijskom caru Leopoldu I, kojim je tra�io obnavljanje Srpskog carstva. Solidarnost Srba i Habzbur�ke monarhije sa sunarodnicima u ustani�koj Srbiji do�la je do izra�aja i kada je prihva�eno stotinu hiljada izbeglica koje su, posle propasti ustanka 1813. godine, pred turskom odmazdom, pohrlile u Banat, Srem i Vla�ku.

Na podru�ju Habzbur�ke monarhije, pod neposrednim uticajem ustani�kih pobeda, izbilo je nekoliko buna, me�u kojima i Kru��i�ka 1808. godine, koju su podigli grani�ari Ilirsko-vla�kog puka na podru�ju Poljadije i Banatske Klisure.

Bratska saradnja me�u Srbima podeljenim Dunavom i Savom, do�la je do punog izra�aja revolucionarne 1848. godine, na Majskoj skup�tini u Karlovcima. Tada je progla�eno Srpsko Vojvodstvo na celokupnoj teritoriji Banata, Ba�ke, Baranje i Srema, za patrijarha je izabran dotada�nji karlova�ki mitropolit Josif Raja�i�, a za vojvodu Stefan �upljikac. Izabran je i Glavni odbor. Ovom istorijskom skupu prisustvovali su i predstavnici Srba iz Temi�varskog Banata i Banatske Klisure. U pomo� Srbima koji su, sa �or�em Stratimirovi�em na �elu, poveli rat protiv Ma�ara, do�li su dobrovoljci iz Srbije koje je predvodio Stefan Kni�anin. Iz Srbije je stalno stizala i materijalna pomo�.

Neposredno posle odr�avanja Majske skup�tine, zna�ajno mesto dobijaju odnosi Srba sa Rumunima, u okvirima Karlova�ke mitropolije. Iako su objektivne okolnosti oba naroda upu�ivale na saradnju, zahtev za odvajanje Rumunske pravoslavne crkve u Ugarskoj iz sastava Karlova�ke mitropolije zao�trio je srpsko-rumunske odnose. Rumunsko vo�stvo se opredelilo za saradnju sa Ma�arima. Me�utim, narastanjem rumunskog nacionalnog pokreta dovelo je do konfrontacije sa vo�stvom ma�arske revolucije, tako da su vremenom nestajali nesporazumi izme�u Srba i Rumuna. Odnosi su se postepeno pretvarali u pre�utnu me�usobnu solidarnost.

Carskom odlukom 1849. godine, Temi�var je postao sedi�te Vojvodstva Srbije i Tami�kog Banata, �to je potrajalo do 1860. godine. Vojvodstvo Srbije zahvatilo je Ba�ku i Banat sa Rumunskim i Ilo�kim srezom u Sremu. Vojna granica ostala je izdvojena iz sastava Vojvodstva. Od Petrovaradinske regimente, �ajka�kog bataljona i tri banatske regimente osnovana je Banatsko-srpska zemaljska vojni�ka uprava, sa sedi�tem u Temi�varu. Vojvodstvo je bilo podeljeno na pet okruga: Temi�varski, Lugo�ki, Be�kere�ki, Somborski i Novosadski.

Kada su pozicije cara Franca Jozefa bile oslabljene posle poraza kod Ma�ente i Solferina od udru�enih snaga Francuske i Pijemonta, otpo�eli su pregovori sa Ma�arima i uva�eni su njihovi zahtevi. Zato je 27. decembra 1860. godine doneta carska odluka o ukidanju Vojvodstva Srbije.

Borba za nacionalno oslobo�enje

Ukidanje Vojvodstva ozna�ilo je novu etapu u borbi Srba za nacionalno oslobo�enje. Srpsko javno mnjenje bilo je revoltirano ovom carskom odlukom. Kao ustupak Srbima, car je dozvolio odr�avanje Narodnog crkvenog sabora. Na Blagove�tanskom saboru 1861. zahtevano je osnivanje Vojvodstva Srpskog u kojem bi Temi�var bio glavni grad. Zahtevano je da u sastav Vojvodstva u�u podru�ja gde Srbi �ine ve�inu stanovni�tva u Ugarskoj, odnosno Hrvatskoj, kao i u Vojnoj granici. U njenom sastavu na�li bi se: provincijalni Srem (Rumski, Ilo�ki i Vukovarski srez), Ba�ka od Sente do Sombora, prema Molu na Tisi. U Banatu bi se granica kretala od Mori�a, odnosno manastira Hodo�a, i�la bi isto�no od Temi�vara, Vr�ca i Bele Crkve i izbijala na Dunav. U sastav Vojvodstva Srpskog u�le bi i Petrovaradinska, Banatsko-nema�ka i Banatsko-srpska regimenta i �ajka�ki bataljon. Na insistiranje ugarskog plemstva, Be�ka vlada je 1862. godine odbila ovaj zahtev, jer je smatrala da je to prvi korak u pravcu ostvarivanja srpskog ujedinjenja.

Progla�enje dvojne monarhije, kada je 1867. godine stvorena Austrougarska, ogor�ilo je srpski narod, koji je u ovom �inu, s pravom, video napad na tekovine koje je stekao borbom za ostvarivanje nacionalnog programa, u kojem su zahtevi za nacionalnom emancipacijom stavljeni u kontekst zajedni�ke borbe sa ostalim ugnjetenim narodima Ugarske. U su�tini, Be�kere�ki program, donet 1869. godine, predstavljao je manifest gra�anske klase u vreme njenog politi�kog organizovanja u Srpsku narodnu slobodoumnu stranku, sa Svetozarom Mileti�em na �elu.

Sedamdesetih i osamdesetih godina XIX veka na srpskoj politi�koj sceni u Ugarskoj doga�ala su se velika previranja. Koreni tim pojavama su se nalazili u delovanju Ujedinjene omladine srpske (1866-18719, stvorene pod uticajem socijalisti�kog u�enja u Evropi. Inicijator osnivanja ove organizacije bila je akademsko udru�enje Zora u Be�u, na �ijem se �elu nalazio Branko Stefanovi�, student iz Temi�vara.

U na�e krajeve ideje "nove nauke" donosili su mladi intelektualci, pre svih studenti koji su poticali i sa podru�ja dana�nje Rumunije. Njihove ideje, po�etkom sedamdesetih godina XIX veka, preuzela je Nova omladina. Previranja unutar gra�anskog dru�tva izazvala su 1887. godine rascep u do tada jedinstvenoj Srpskoj narodnoj slobodoumnoj stranci, pa su formirane Radikalna i Liberalna stranka.

Poslednjih decenija XIX veka javile su se u Banatu radni�ke organizacije i na teritoriji dana�nje Rumunije. Sredi�te radni�kog pokreta u Banatu postao je Temi�var, kao najrazvijeniji industrijski centar. Idejne osnove radni�kog pokreta postavili su socijalisti�ki mislioci po�etkom sedamdesetih godina XIX veka. Na podru�ju Ugarske nastaju organizacije Srpskog agitacionog odbora u okvirima Socijaldemokratske partije Ugarske osnovane 1890. godine.

Osamostaljivanje srpskih i rumunskih kne�evina doprinelo je ja�anju me�usobnih veza. U vreme vladavine kneza Milo�a Obrenovi�a, ustanovljene su �vrste veze izme�u Srbije i rumunskih kne�evina. One su produbljene posebno u periodu kada je knez Mihailo Obrenovi� uspostavio diplomatske odnose sa Ujedinjenim Rumunskim Kne�evinama, odnosno Rumunijom. Od tada poti�u prvi ugovori o saradnji, koja je nastavljena sve do I svetskog rata, kao i tokom njegovog trajanja. Tada su se Srbija i Rumunija na�le u zajedni�kom savezni�kom bloku u ratu protiv Centralnih sila.

Crna gora je uspostavila diplomatske odnose sa rumunskim kne�evinama u vreme kneza Danila Petrovi�a, kao i kneza, odnosno kralja, Nikole I Petrovi�a.

Raspolo�enje Srba u Ugarskoj u vreme balkanskih ratova kao i uo�i izbijanja Prvog svetskog rata bilo je borbeno. Tu borbenost je izazvalo i ukidanje narodno-crkvene autonomije, 1912. godine. Srpsko javno mnjenje se ustalasalo, jer se stvorilo �vrsto uverenje da je Balkanski rat po�etka akcije za srpsko ujedinjenje, koje nije ostvareno 1878. godine. Ratne pobede Srpske vojske pra�ene su izlivima patriotskih ose�anja me�u Srbima u Habzbur�koj monarhiji. Svojoj bra�i u Srbiji, Srbi iz Ugarske pru�ali su moralnu i materijalnu pomo�. Uzburkano srpsko javno mnjenje u vreme balkanskih ratova nije se smirivalo, ve� je postajalo sve odlu�nije u nastojanju da ostvari pravo da svi Srbi �ive u zajedni�koj dr�avi.

Krajem XIX veka politi�ku scenu Ugarske je karakterisala poja�ana i organizovana borba ugnjetenih naroda za nacionalno oslobo�enje, u kojoj su vode�e mesto imali Srbi, Rumuni i Slovaci.

Posle dve decenije duge krize, izazvane sporenjima oko razdvajanja srpske i rumunske crkve 1864. u uslovima uspostavljanja dualizma u Habzbur�koj monarhiji koje je imalo za posledicu ja�anje ugarskog nacionalizma i poja�ane pritiske na nacionalne manjine, do�lo je do zbli�avanja izme�u gra�anskih politi�kih stranaka srpskog i rumunskog naroda, �to se ogledalo u zajedni�koj parlamentarnoj borbi za nacionalnu emancipaciju. U uspe�noj me�usobnoj saradnji posebno mesto imao je Kongres narodnosti, odr�an u Budimpe�ti 10. avgusta 1895. godine, koji su organizovali politi�ki prvaci iz redova Srba, Rumuna i Slovaka. Svetska javnost je saznala za borbu ugnjetenih nacija naro�ito zahvaljuju�i sli�nom skupu, odr�anom u Parizu 1896. godine.

Kao deo srpskog naroda na njegovom najisturenijem severoisto�nom podru�ju, Srbi su se na dana�njem tlu Rumunije uklju�ili u op�tenarodnu borbu za nacionalno oslobo�enje i ujedinjenje, koja je vo�ena kako na podru�ju Habzbur�ke monarhije tako i u Srbiji i Crnoj Gori.

Srpsko �kolstvo

Prva reforma srpskog i rumunskog �kolstva izvedena je 1776. u Temi�varskom Banatu. Nosilac reforme bio je Teodor Jankovi� Mirijevski, pedagog i filozof - racionalista, svestranog obrazovanja i visoke li�ne kulture. Reforma srpskog �kolstva u Habzbur�koj monarhiji sedamdesetih godina XVIII veka odvijala se u skladu sa op�tim nastojanjima da se ostvare neminovne dru�tvene promene u Habzbur�kom carstvu u kojima je prosveta imala va�nu ulogu. Srpska pravoslavan crkva je u tome videla mo�no sredstvo za o�uvanje nacionalnog identiteta.

Opredeljenju da se sa �kolskom reformom otpo�ne ba� u Banatu, doprinela je �injenica da je ova oblast direktno pot�injena Dvorskom ratnom savetu i da je ovde u sastavu stanovni�tva bilo oko �etiri petine pravoslavnih: Srba, Rumuna, Grka i Cincara.

�kolski zakon koji je va�io za Austriju predstavljao je osnovu za izvo�enje prosvetne reforme i u Temi�varskom Banatu. Zakonskim odredbama predvi�ene su tri vrste �kola: trivijalne ili seoske, glavne ili gradske i normalne, odnosno uzorne �kole. Zakon je predvi�ao da se u svakoj op�tini gde je postajala parohija mora osnovati pravoslavna, srpska ili rumunska, �kola. Nastavni plan �kola je sadr�avao �itanje i pisanje na narodnom jeziku, ra�un, katehizis i pojanje. Rad �kola u Banatu bio je organizovan na tekovinama tada�nje savremene nau�no-pedago�ke teorije. Uveden je razredno-�asovni sistem. Uveden je i princip postupnosti u nastavi, kao i obavezno �kolovanje mu�ke i �enske dece, a dominiralo je zalaganje za uvo�enje o�igledne nastave, oslobo�ene dogmatizma.

U celini gledano, aktivnost Teodora Jankovi�a Mirijevskog na reformi srpskog i rumunskog �kolstva u Temi�varskom Banatu dala je odli�ne rezultate, jer je samo od 1776. do 1781. broj �kola i u�enika na ovom podru�ju upetostru�en.

Otvaranje srpskih srednjih �kola, posle mnogih neuspelih poku�aja, ostvareno je posle Temi�varskog sabora. Tada su u Karlovcima otvorene gimnazije 1791. i bogoslovija 1794. godine. U njima su se �kolovali i Srbi sa teritorije dana�nje Rumunije.

Krupan korak napred u razvoju srpskog �kolstva u�injen je 1810. godine, kada je za vrhovnog inspektora svih pravoslavnih �kola u Ugarskoj imenovan Uro� Nestorovi�. Posle obilaska srpskih i rumunskih osnovnih �kola, me�u kojima i �kola u Temi�varskom Banatu i Kri�ani, uverio se u nepovoljno stanje �kolstva. Decembra 1810. godine caru Francu I podneo je izve�taj sa inspekcijskog putovanja i predlo�io mere da se prevazi�e zaostajanje srpskog �kolstva. Prihvativ�i predloge Nestorovi�a, Be�ki dvor je doneo plan o unapre�ivanju i organizovanju srpskih i rumunskih �kola u Ugarskoj. Plan je sadr�avao odredbe o osnivanju i izdr�avanju �kola, o distriktualnim �kolskim direktorijumima, o u�iteljima i njihovim du�nostima, o lokalnim �kolskim direktorima i katihetama, o pro�irivanju i upotpunjavanju u�itelja i u�enika, o ud�benicima i priboru, o stipendijama i ustanovama za vaspitanje devojaka. Sem re�enog, Nestorovi� je sa�inio predlog o osnivanju srpske i rumunske preparandije. Srpska u�iteljska �kola je osnovana u Sentandreji, a rumunska u Aradu. U Nestorovi�evo doba, 1810. osnovana je Velika srpska pravoslavna gimnazija u Novom Sadu.

Najve�a reforma srpskog �kolstva otpo�ela je 1857. godine, u Temi�varu u vreme postojanja Vojvodstva Srbije i Tami�kog Banata. Inicijator i realizator reforme bio je �or�e Nato�evi�, �kolski savetnik za pravoslavne �kole u Namesni�tvu Vojvodstva, �ije se sedi�te nalazilo u Temi�varu. �kolskom reformom stvorena je osnova za formiranje i izgra�ivanje centralne srpske �kolske vlasti na �elu sa savetnikom, �ija se nadle�nost prostirala nad svim srpskim �kolama u Habzbur�kom carstvu. Su�tina reforme srpskog �kolstva ogledala se u unapre�enju materijalne osnove, kao i u uvo�enju reda u organizaciji nastave. Uvedena je savremena nastava �itanja i pisanja sa osnovama gramatike. Promene u nastavi maternjeg jezika stvorile su �vrste temelje za unapre�ivanje celokupnog procesa vaspitanja i obrazovanja u�enika. Kvalitetne promene u nastavnom radu ispoljavale su se i na intelektualnom, estetskom i moralnom vaspitanju u�enika.

U periodu od 1867. do Prvog svetskog rata, kada su za srpsko �kolstvo va�ili ugarski zakoni, napori Srba su bili usmereni na odbranu od ma�arizacije, koja se sprovodila naro�ito u srpskim �kolama. U istom periodu, do�lo je do razdvajanja srpskog i rumunskog �kolstva, koje je pratilo razdvajanje crkava 1864. godine.

Kulturni i dru�tveni �ivot

Sa podru�ja rumunskih zemalja poticali su mnogi velikani srpske kulture. Vredni su pomena i oni iz drugih srpskih krajeva koji su na ovom podru�ju du�e ili kra�e uspe�no stvarali.

Grof �or�e Brankovi�, iz Jenopolja, svojim delom Slovensko-serbske hronike, po�etkom XVIII veka postavio je temelje srpskoj istoriografiji novog doba. Dositej Obradovi�, knji�evnik, filozof, pedagog i narodni prosvetitelj, najzna�ajnija li�nost srpskog prosvetiteljstva i racionalizma, ro�en je u srpskoj zanatskoj porodici u �akovu. Sava Tekelija, doktor prava iz Arada, prvi me�u Srbima nau�no se bavio istorijom dr�ave i prava. Veliki reformator srpskog jezika i pravopisa, sakuplja� kulturnog blaga, Vuk Stefanovi� Karad�i� jedno vreme je boravio i stvarao u rumunskim zemljama, posebno u Temi�varu. Jovan Sterija Popovi�, srpski knji�evnik, izu�avao je srpsko-rumunske leksi�ke veze i u�io gimnaziju u Temi�varu, gde je napisao svoje prve literarne radove. Pesnik lirskog i patriotskog zanosa, Branko Radi�evi� je poha�ao gimnaziju u Temi�varu, gde je po�eo da pi�e pesme na srpskom jeziku. Pavle Kengelac, prirodnjak i istori�ar, pisac nau�nih radova, vi�e od tri decenije �iveo je i stvarao u manastiru Sen�ur�u, gde je bio arhimandrit. Joakim Vuji�, najzna�ajniji teatarski pregalac svoga doba, izvesno vreme je �iveo i stvarao u Temi�varu i Aradu, proputovao je i opisao rumunske zemlje. Prva srpska spisateljica iz doba prosve�enosti, Eustahija Arsi� svoj stvarala�ki vek provela je u Aradu. Knji�evnik, istori�ar i publicista Dimitrije Tirol, rodom iz �akova, bio je nosilac nacionalnog preporoda u Temi�varu. Tvorac srpske medicinske terminologije Jovan Steji�, rodom je iz Arada. Veliki srpski pripoveda�, romansijer i dramski pisac Milo� Crnjanski je proveo mladost u Temi�varu, gde je zavr�io osnovnu �kolu i gimnaziju, �ivotom i stvarala�tvom ostao je �vrstim nitima vezan za ovaj grad. U Srpskom �eneju i Temi�varu je �iveo i stvarao Du�an Vasiljev, pesnik srpske moderne.

Na �elu gluma�ke plejade Srba iz Rumunije nalazio se Dimitrije Ru�i�, iz Srpskog �anada, koji je stvarala�ki vek proveo u Srpskom narodnom pozori�tu u Novom Sadu, kao glumac, reditelj i upravnik. I doajen putuju�eg Srpskog pozori�ta Fotije Ili�i�, bio je rodom iz Srpskog �anada. Operski peva� me�unarodnog ugleda Stefan Deska�ev bio je iz Arada.

U rumunskim zemljama su �iveli i stvarali brojni srpski likovni umetnici: Dimitrije Popovi�, slikar ukrajinskog baroka, ro�en je u Oraovici. Stefan Tenecki, slikar baroknog izraza, poticao je iz aradske plemi�ke porodice. Teodor Ili� �e�ljar, nosilac klasicisti�kih shvatanja, stvarao je u Temi�varu. Arsa Teodorovi�, slikar klasicizma, stvarao je u Temi�varu. Konstantin Danil, rodom iz Lugo�a, predstavnik je srpskog bidermajera, a najve�e domete dostigao je u slikanju portreta. Nikola Aleksi�, likovni hroni�ar Banata, rodona�elnik je �uvene slikarske porodice iz Arada, iz koje se najvi�e uzdigao njegov unuk Stevan Aleksi�, slikar monumentalnih kompozicija religijske sadr�ine. U likovnom �ivotu Srba istaknuto mesto imaju aradski rezbari Mihajlo i Lazar Jani�. Ljubomir Aleksandrovi� iz Srpskog Semartona bio je istaknuti slikar srpskog romantizma. Iz Arada je poticala porodica arhitekata i likovnih umetnika Tabakovi�a: Milan, Aleksandar, �or�e i Ivan.

Srbi u Rumuniji imaju bogatu tradiciju u publicistici. Zajedni�ko svim listovima i �asopisima bilo je: kratak vek izla�enja - od nekoliko meseci do dve godine. Njihovo izla�enje vi�e je bilo rezultat entuzijazma pojedinaca, nego realnih potreba �itala�ke publike.

U Temi�varu je od 1827. do 1829. Dimitrije Tirol izdavao Banatski almanah, pou�ni istorijski i knji�evni godi�njak. U vreme Vojvodstva Srbije, Milorad Medakovi� je 1851. u Temi�varu pokrenuo politi�ki listi Ju�na p�ela, u okviru kojeg je izlazio i Knji�evni dodatak. Godinu dana kasnije u ovom gradu je Aleksandar Andri� pokrenuo knji�evni list Svetovid. Neumorni Tirol je 1854, u okviru Dru�tva �itali�ta fabri�kog, pokrenuo Temi�varski kalendar. Kratko vreme u Bukure�tu je 1871. izlazila Jugoslavija, list za umno i politi�ko ujedinjenje Srba, a 1874. u istom gradu je izlazio Vostok, srpsko-bugarski list za politiku, nauku i zabavu. Narodni glasnik je u Temi�varu 1878. godine pokrenuo knez Petar Kara�or�evi�. U istom mestu je 1880. pokrenut socijalisti�ki list Smotra, koji je ure�ivao Nikola Markovi�. Posle prestanka izla�enja ovog lista, u Temi�varu gotovo �etiri decenije nije vi�e izlazio ni jedan list na srpskom jeziku. Godine 1895. pokrenut je Pomori�anin u Velikom Srpskom Semiklu�u, a u Turn Severinu Slovenska sloga. U danima kada je Srpska vojska oslobodila Temi�var 1918, pa do njegovog predavanja Rumunima 1919, u ovom gradu je izlazio informativno-politi�ki list Sloga. Njime je srpska �tampa na teritoriji dana�nje Rumunije dostigla najvi�i domet.

Nastanak i razvoj dru�tvenih i kulturnih ustanova i organizacija XIX veka me�u Srbima u Ugarskoj bili su izraz potreba gra�anske klase da aktivnostima na ovom planu doprinosi op�tem napretku naroda.

Po�asno mesto me�u ustanovama kulture u srpskom narodu pripada Matici srpskoj. Ova najstarija op�tenacionalna kulturna ustanova, osnovana 1826. godine u Pe�ti, od prve godine postojanja imala je �lanstvo i me�u Srbima u Temi�varu, Aradu i drugim centrima koji se danas naleze na tlu Rumunije.

Najzna�ajniji donatori Matice srpske su poticali sa teritorije dana�nje Rumunije. Pored bogatstva dobrotvora, zna�ajan je bio i njihov odnos prema kulturnoj tradiciji srpskog naroda.

Najistaknutije mesto me�u dobrotvorima Matice srpske pripada njenom do�ivotnom predsedniku, Savi Tekeliji, pripadniku ugledne aristokratske porodice iz Arada, koji je 1838. Matici srpskoj zave�tao svoju najve�u zadu�binu - Tekelijanum, internat za srpske studente u Budimu. Iste godine je poklonio i svoju bogatu biblioteku, iz koje se razvila Biblioteka Matice srpske.

Me�u zna�ajne zadu�binare Matice srpske ubraja se i Jovan Nako, plemi� iz Velikog Srpskog Semiklu�a, koji je osnovao prvu knji�evnu zadu�binu. Jovan Palik - U�evni, plemi� iz Temi�vara, legatom je izdvojio najve�i iznos nov�anih sredstava koji je Matica srpska ikad primila kao zave�tanje.

Srbi sa teritorije dana�nje Rumunije doprineli su nastanku i razvoju Srpskog narodnog pozori�ta, koje je osnovano 1861. godine u Novom Sadu. Pored zapa�ene aktivnosti u radu Dru�tva za Srpsko narodno pozori�te, gluma�ka trupa iz Srpskog �anada je predstavljala prvi profesionalni ansambl SNP. Do Prvog svetskog rata, Srpsko narodno pozori�te gostovalo je vi�e puta u Temi�varu, Aradu, �akovu, Lipovi, Velikom Srpskom Semiklu�u i drugim sredinama u dana�njoj Rumuniji.

Nastavljaju�i tradicije umetni�kih rufeta i salona iz XVIII veka, u Temi�varu i drugim naseljima u kojima su �iveli Srbi, nastaju prve kulturne organizacije. Po ugledu na Maticu srpsku, 1828. u Temi�varu je osnovano Dru�tvo ljubitelja knji�estva srpskog, a 1851. Dru�tvo �itali�ta fabri�kog. Drugom polovinom XIX veka, u Banatu i Kri�ani se osnivaju brojna srpska �itali�ta i kulturno-umetni�ka dru�tva.

Prvi svetski rat

U istoriji srpskog naroda Prvi svetski rat predstavljao je krupnu istorijsku prekretnicu, posle koje je velika ve�ina Srba i Habzbur�koj monarhiji do�ivela nacionalno oslobo�enje i priklju�enje mati�noj zemlji.

Napad Austrougarske i njenih saveznika na Srbiju i Crnu Goru 1914. godine ozna�io je po�etak Prvog svetskog rata. Iz ovog rata srpski narod iza�ao je kao pobednik i ostvario vekovni san da �ivi u zajedni�koj dr�avi.

Srpski narod u Austrougarskoj je, po izbijanju rata, prolazio kroz te�ka isku�enja. Mnogi Srbi su dospeli u logore �irom Austrougarske. Logor u Aradskoj tvr�avi predstavljao je simbol patnje srpskog naroda. Internirci su, bez obzira na godine i pol, bili izlo�eni velikim zlostavljanjima. Bilans �rtava bio je tragi�an. Prema podacima Srpske pravoslavne crkve, u ovom logoru je od 1914. do 1918. smrt na�lo preko 4.000 Srba.

Neposredno po izbijanju rata, Srbi iz Austrougarske, pojedina�no ili grupno, po�eli suda prelaze na teritoriju Kraljevine Srbije i da stupaju u dobrovolja�ke odrede. Najvi�e dobrovoljaca se regrutovalo od zarobljenika iz austro-ugarske vojske u Rusiji. Kada je Bugarska u�la u rat, dobrovoljci nisu vi�e mogli da dolaze Dunavom, pa je u Odesi formirana Prva dobrovolja�ka divizija od oko 10.000 boraca. Po�to je Rumunija u�la u rat na strani Antante, srpski dobrovoljci, zajedno sa Rusima, avgusta 1916. odlaze u Dobrud�u i uklju�uju se u ratne operacije na strani Rumunije, a protiv Austrougarske, Bugarske i Turske. Snage Dobrovolja�ke vojske sastojale su se od oko 20.000 vojnika i oficira. Na rati�tima Dobrud�e ostalo je zauvek oko hiljadu srpskih vojnika. Dobrovoljci su i 1918. godine oti�li da se bore na Solunski front, u�estvuju�i u oslobo�enju Srbije i svoga zavi�aja.

Kajem Prvog svetskog rata na podru�ju Temi�varskog Banata nastala je veoma slo�ena i napeta situacija, ispunjena socijalnim i klasnim sukobima. U tom smislu, zna�ajno mesto su imale akcije dezertera iz austrougarske vojske, koji su nazivani "zeleni kadar" ili "logo�i". U�esnici Oktobarske revolucije, po povratku iz Rusije, 1918. poku�avali su da se i ovde bore za njene ideje, pa su organizovali lokalne pobune, kao �to je bila ona u Poljadiji.

Srpska oslobodila�ka vojska je zajedno sa snagama Antante, po�etkom novembra 1918, stupila na tlo Banatske Klisure. Do sredine novembra 1918. oslobo�en je Banat, a Srpska vojska je, na osnovu odluke Antante, zaposela �itavu ovu oblast, sem njegovog isto�nog dela. U svim srpskim naseljima formirani su narodni odbori. Koordinaciju rada odbora u Banatu vr�ilo je Srpsko narodno ve�e u Temi�varu, osnovano 31. oktobra 1918. godine.

Srpsko narodno ve�e i srpski narodni odbori organizovali su izbor poslanika sa podru�ja Temi�varskog Banata u Veliku narodnu skup�tinu za Banat, Ba�ku i Baranju.

U prisustvu 757 poslanika iz 211 op�tina, me�u kojima je bilo 72 poslanika iz 36 op�tina sa teritorije dana�nje Rumunije, 25. novembra 1918. godine u Novom Sadu je odr�ana Velika narodna skup�tina Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena za Banat, Ba�ku i Baranju. Poslanici su doneli jednoglasnu odluku o otcepljenju Banata, Ba�ke i Baranje od Ugarske i o njihovom priklju�enju Kraljevini Srbiji. Na taj na�in, veliki deo Temi�varskog Banata postao je sastavni deo Kraljevine Srbine, a od 1. decembra 1918. godine Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Tada je uspostavljena vlast Velike narodne skup�tine, a administraciju je vodila Narodna uprava. Ingerencija Narodne uprave prostirala se i na Temi�varski Banat, �to je trajalo do povla�enja srpske vojske i administracije sa ovog podru�ja.

Poslednjeg dana oktobra 1918. godine, Rumuni su u Temi�varu konstituisali Centralni nacionalni savet, koji je ve� 2. novembra pre�ao u Arad, odakle je inicirao i koordinirao radom ve�a po Erdelju, Banatu i Kri�ani. �irom Banata, u naseljima u kojima su �iveli, Rumuni su formirali narodna ve�a, �iji su predstavnici u�estvovali na Narodnoj skup�tini u Alba Juliji 1. decembra 1918, kada je progla�eno priklju�enje Banata, Kri�ane i Transilvanije mati�noj Rumuniji.

Nemci i Ma�ari su 31. oktobra 1918. godine u Temi�varu proglasili Banatsku Republiku. Progla�avaju�i samostalnost u ime svih naroda Banata, rukovodioci Banatske Republike zahtevali su da ovu oblast zaposedne Antantina, a ne Srpska vojska. �eleli su da obezbede integritet istorijske Ugarske, �to je zna�ilo da Banat bude sastavni deo Ma�arske. Da bi ostvarili svoje namere, rukovodioci Republike su 20. i 21. februara 1919. organizovali pu� po gradskim centrima Ugarske, koji je Srpska vojska onemogu�ila.

u vreme odr�avanja Pariske mirovne konferencije nastali su me�u Srbima dani neizvesnosti u vezi sa sudbinom Banata. Srbi u Temi�varskom Banatu su nastojali da uvere predstavnike velikih sila o srpskom karakteru ove oblasti. U tom smislu, u toku Pariske mirovne konferencije, organizovanjem zborova, rezolucijama, memorandumima, proglasima i telegramima, izra�avali su zahteve da se priklju�e mati�noj zemlji Srbiji.

Na Pariskoj mirovnoj konferenciji avgusta 1919. godine odlu�eno je da Banat bude podeljen izme�u Jugoslavije i Rumunije, tako da je 1919. godine povu�ena jugoslovensko-rumunska granica, koja je, uz manje izmene tokom 1923. i 1924. ostala i do danas.

Srbi u okvirima Rumunije

Od 1919. deo srpskog naroda ostao je da �ivi u okvirima Rumunije.

U vremenu izme�u dva svetska rta (1919-1941) uo�avaju se dva perioda, kada je re� o polo�aju srpske nacionalne manjine u Rumuniji. Prvi je od 1919. do 1933, a drugi od 1933. do 1941. godine.

Na Saboru u Sibinju 1919. godine, Rumunija je srpskoj nacionalnoj manjini priznala manjinska prava, kakva je mala u Ugarskoj, pre svega u domenu �kolstva i u crkvenom �ivotu. Najvi�e zasluga, kada je re� o zalaganju za za�titu srpske nacionalne manjine u Rumuniji, imala je Srpska pravoslavna crkva. Njenim podsticanjem, anga�ovala se u ve�oj meri i jugoslovenska diplomatija, �to je rezultiralo zaklju�ivanjem konvencije izme�u Rumunije i Jugoslavije 1933. godine. Do tog vremena, odnos jugoslovenske politike prema za�titi srpske nacionalne manjine u Rumuniji nije bio u skladu sa prijateljskim odnosima sa rumunskom dr�avom, koji su obezbe�eni pre svega kroz Malu antantu, stvorenu 1921. izme�u Jugoslavije, Rumunije i �ehoslova�ke.

Posle sklapanja konvencije 1933. godine, do�lo je do pobolj�anja polo�aja srpske manjine u Rumuniji, �to se ogledalo u regulisanju statusa �kolstva, kulturnih ustanova i dru�tava kao i na politi�kom planu. Stvaraju se srednjo�kolske ustanove - gimnazija i u�iteljska �kola; pokre�e informativni list Temi�varski vesnik i osniva Zemaljska srpska narodna stranka. Uvo�enjem kraljevske diktature u Rumuniji, 1938. godine zaustavlja se proces demokratskog razvoja ove zemlje, �to se odrazilo i na �ivot srpske manjine, kada je i prestalo delovanje Zemaljske srpske narodne stranke.

U vremenu od 1940. do 1944. godine rumunski narod se na�ao pod diktaturom generala Jona Antoneskua. Srbi su se odupirali fa�izmu i zauzimali istaknuto mesto me�u antifa�isti�kim snagama u Rumuniji. Tokom Drugog svetskog rata, u svojoj borbi, Srbi u Rumuniji su se oslanjali na Narodnooslobodila�ki pokret u mati�noj zemlji, odr�avaju�i u isto vreme veze i sa pokretom otpora rumunskog naroda.

Tokom Drugog svetskog rata delovao je Antifa�isti�ki pokret Srba u Rumuniji koji je organizovao srpski narod pripremaju�i ga za borbu. Na teritoriji Banata se formiraju partizanski odredi; omladina se uklju�uje u Narodnooslobodila�ku borbu Jugoslavije, a oru�anim akcijama rukovodio je Glavni �tab Narodne stra�e u Klisuri. Tokom rata oko 2.000 Srba se uklju�ilo u Narodnooslobodila�ku vojsku Jugoslavije, odnosno u sastav vojvo�anskih brigada i bore�i se protiv fa�izma do kraja Drugog svetskog rata.

U periodu od 1945. do 1948. odnosi srpske nacionalne manjine i mati�ne zemlje su bili razvijeni, �to je bilo posledica antifa�isti�kih opredeljenja i novog karaktera odnosa izme�u dveju dr�ava sa jednopartijskim komunisti�kim sistemima.

U danima oslobo�enja Rumunije, avgusta 1944. antifa�isti�ki pokret Srba poprima legalne oblike delovanja i prerasta u Slovenski antifa�isti�ki front, u okvirima kojega nastaju masovne organizacije, kao �to su bile Antifa�isti�ki front �ena i Antifa�isti�ki omladinski front. U okvirima SAF-a pokrenut je list Pravda. SAF je 1947. izrastao u Savez slovenskih kulturno-demokratskih udru�enja Rumunije, koji je razvijao svestranu politi�ku, prosvetnu i kulturu aktivnost me�u Srbima u Rumuniji.

U tom periodu, 1947. godine izme�u dve zemlje zaklju�ena je konvencija o kulturnoj saradnji, kojom je regulisana i aktivnost jugoslovenske nacionalne manjine u Rumuniji. Posle sklapanja konvencije usledio je period uspe�ne i plodonosne saradnje sa lokalnim vlastima, da bi internacionalizacijom sovjetsko-jugoslovenskog sukoba 1948. godine ta saradnja bila sasvim prekinuta.

Skladni i prijateljski me�udr�avni odnosi izme�u Jugoslavije i Rumunije iz osnova su promenjeni 1948. godine, posle dono�enja Rezolucije Informbiroa. Rezolucijom su isto�noevropske socijalisti�ke zemlje, sa SSSR-om na �elu, optu�ile jugoslovensko partijsko i dr�avno rukovodstvo da je izdalo socijalizam i da uvodi kapitalisti�ke dru�tvene odnose. Zahtevana je bezuslovna kapitulacija KPJ i njenog rukovodstva. Centralni komitet KPJ odbacio je optu�be kao neosnovane. Tada je otpo�ela kampanja sa ciljem da se Jugoslavija podredi bloku isto�noevropskih socijalisti�kih zemalja, kojima je rukovodio SSSR. U tom smislu prekinuti su diplomatski, politi�ki, privredni i kulturni odnosi sa Jugoslavijom. Antijugoslovenska kampanja se vodila i proganjanjem pripadnika srpske nacionalne manjine u isto�no-evropskim zemljama, posebno u Rumuniji, gde je ta manjina bila najbrojnija.

Na udaru antijugoslovenske kampanje na�lo se rukovodstvo Saveza slovenskih kulturno-umetni�kih dru�tava u Rumuniji, kao i sve�tenici, u�itelji, profesori, u�enici i studenti, koji su odbili da prihvate stavove Rezolucije Informbiroa.

Rumunske vlasti su pokrenule sudske procese protiv vode�ih ljudi iz redova srpske nacionalne manjine, koji su optu�ivani da su "�pijuni i izdajnici u slu�bi Titove fa�isti�ke klike". Pojedinci, koji su odbijali iskonstruisane optu�be, osu�ivani su na smrtnu kaznu ili na do�ivotnu robiju.

Pored pojedina�nih, progonima su bili izlo�eni i �iri slojevi pripadnika srpske nacionalne manjine u Rumuniji, �to je posebno do�lo do izra�aja 1951. prilikom njihove deportacije iz pograni�nog podru�ja prema Jugoslaviji u Baragansku pustinju, gde je dospelo preko 2.000 Srba. Tada je otpo�ela Baraganska golgota, kada su u Baragan deportovane �itave srpske porodice, bez ikakve optu�be. Ovde su Srbi proveli te�ke godine. Posle obnavljanja jugoslovensko-sovjetskih diplomatskih odnosa 1955. godine, u periodu posle Staljina, kada je shva�ena besmislenost optu�bi od kojih su stradali nedu�ni Srbi iz baraganskog su�anjstva, oslobo�eni su i zatvorenici i deportirci.

Period od 1955. do 1989. godine je predstavljao doba normalizacije me�udr�avnih odnosa Jugoslavije i Rumunije. Tada je u Rumuniji napu�tena politika brutalnog obra�unavanja re�ima sa srpskom manjinom, a otpo�inje vreme popu�tanja zategnutosti. Me�utim, nasuprot sve razvijenijim prijateljskim odnosima izme�u dve zemlje, od strane rumunskih vlasti sprovo�ena je asimilacija, i to na suptilniji na�in nego u ranijem periodu. Kao oblici asimilacije javljaju se: prevo�enje imena lica i mesta sa srpskog na rumunski jezik i nepostojanje dvojezi�nih natpisa; stalno smanjivanje broja osnovnih �kola na jeziku srpske manjine; smanjivanje broja kulturnih i sportskih dru�tava manjine; rumunizacija dece iz me�ovitih brakova; zapo�ljavanje stru�njaka iz redova manjine u naseljima gde njihovi pripadnici ne �ive itd.

Savremeni period po�inje revolucijom 1989. godine, kada je do�lo do osetnog pobolj�anja polo�aja pripadnika manjina, me�u kojima i srpske. Rumunske vlasti su obezbedile potpuniji razvoj srpskoj nacionalnoj manjini i �ira manjinska prava. Tome je doprineo proces demokratizacije rumunskog dru�tva, �vrsto opredeljenog prema po�tovanju op�tih ljudskih prava i sloboda, a time i prava nacionalnih manjina. Srbi imaju svoje predstavnike na svim nivoima dru�tveno-politi�kih zajednica: od lokalne samouprave do dr�avnog parlamenta. Demokratizacija rumunskog dru�tva omogu�ila je uspe�nu aktivnost Demokratskom savezu Srba i Kara�evaka. Demokratski savez Srba i Kara�evaka je Statutom ozna�en kao "javno i politi�ko udru�enje dru�tvenog, kulturno-umetni�kog, knji�evnog i prosvetnog karaktera". Svojim aktivnostima doprinosi formiranju i razvoju nacionalne svesti, vaspitavanju svojih �lanova u duhu po�tovanja pravila zajedni�kog bratskog �ivljenja sa ostalim gra�anima, bez razlike na nacionalnost i promovisanju principa ravnopravnosti, demokratije i socijalne pravde. U realizaciji postavljenih zadataka unapre�en je sistem �kolstva, kao i rad brojnih oblasti kulture; pokrenut je list Na�a re� i �asopis Knji�evni �ivot, a razvila se i saradnja pripadnika srpske nacionalne manjine sa mati�nom zemljom.

Posle uklju�ivanja Banata i Kri�ane u sastav Kraljevine Rumunije 1919. godine, Srbi su imali organizovano osnovno �kolstvo. U periodu od 1919. do 1948. srpske osnovne �kole, kao veroispovedne, nalazile su se pod ingerencijom Temi�varske eparhije Srpske pravoslavne crkve. Od 1948. srpske �kole su dobile status dr�avnih i nalaze se u nadle�nosti Ministarstva prosvete Republike Rumunije.

U Rumuniji je od 1919. do 1948. godine radilo 57 srpskih osnovnih �kola. Godine 1958. bilo ih je 49, 1968 - 30, 1978 - 28, 1988 - 20, a 1996 - 16. Broj u�enika se od 1919. do 1935. kretao od 1.200 do 3.400, a posle stupanja na snagu �kolske konvencije izme�u Jugoslavije i Rumunije taj broj je do 1940. narastao na 5.200, da bi od 1948. opadao, pa je srazmerno tome opadao i broj srpskih osnovnih �kola. Tako je 1958. iznosio blizu 3.000, 1968. blizu 1.500, 1978. oko 1.000, 1988. blizu 500, a 1996. oko 400 u�enika.

Posle razgrani�enja izme�u Jugoslavije i Rumunije srpsko stanovni�tvo u du�em periodu ostalo je bez mogu�nosti da se u Rumuniji �koluje na maternjem jeziku u srednjim �kolama.

Prvi poku�aj organizovanja srednje �kole u Rumuniji datira iz 1921. godine, kada je u Ketfelju osnovana privatna Srpska ni�a gimnazija. Na temeljima �kolske konvencije, 1934. je osnovana Srpska ni�a gimnazija u Temi�varu, koja je 1943. prerasla u Srpsku vi�u gimnaziju, koja kontinuirano radi i danas.

U�iteljska �kola na srpskom jeziku otpo�ela je a radom 1934. u Temi�varu, da bi 1958. prerasla u Pedago�ku �kolu. Povremeno su radile i srpske stru�ne srednje �kole u Temi�varu.

Posle razgrani�enja izme�u Jugoslavije i Rumunije 1919. godine, od delova ranije Temi�varske i Vr�a�ke eparhije stvorena je jedinstvena Temi�varska eparhija, kao deo Srpske pravoslavne crkve, koju su sa�injavali tri protoprezviterijata: Temi�varski, Aradski i Sokolova�ki. Danas Temi�varski protoprezviterat obuhvata 25 naselja sa 22 parohije, aradski 15 naselja i 13 parohija, Sokolova�ki 13 naselja i isto toliko parohija. Postoji i pet srpskih manastira: Bezdin, Sen�ura�, Bazja�, zlatica i Kusi�.

Temi�varska eparhija posve�ivala je zna�ajnu pa�nju �kolovanju sve�teni�kog kadra organizovanjem mona�kih te�ajeva. Uz saglasnost Ministarstva veroispovesti Rumunije, 1953. godine osnovana je Pravoslavna srpska bogoslovija u Temi�varu.

Broj�ana zastupljenost srpske populacije na teritoriji dana�nje Rumunije po�ev od XVIII veka, u celini gledano, kretala se silaznom linijom. Ova konstatacija ima realnu osnovu u �injenici da su Srbi oduvek na ovim podru�jima bili u statusu nacionalne manjine, �to nije bio slu�aj sa ostala tri najbrojnija naroda - Rumunima, Nemcima i Ma�arima. Naime, od proterivanja Turaka 1718. do stvaranja dualisti�ke Habzbur�ke monarhije 1868. vladala je Austrija, od 1867. do kraja I svetskog rata vladala je Ugarska, a od 1919. godine Rumunija.

Izre�ene konstatacije potvr�uju konkretni podaci popisa srpskog stanovni�tva na tlu dana�nje Rumunije za poslednjih vek i po. Broj Srba na teritoriji dana�nje Rumunije 1854. je iznosio oko 62.000; 1905. pao je na 53.000; 1938. godine smanjio se na oko 45.500 stanovnika, a 1992. u Rumuniji je �ivelo ne�to vi�e od 29.000 pripadnika srpske nacionalnosti.

Prema popisu iz 1847. godine u rumunskom Banatu �ivelo je preko 10.000 Kara�evaka. Njihov broj je 1896. iznosio oko 7.500, koliko je i 1940, da bi se 1992. smanjio na oko 6.500 stanovnika.

* * *

I pored izvesnih oscilacija u odnosima koji su bili posledica politi�kih i dru�tvenih uslova, mo�emo, na kraju, konstatovati da se srpsko-rumunskoj zajedni�tvo na teritoriji Rumunije gradilo vekovima. Ono je i danas zaloga njihove sre�nije budu�nosti.

// Projekat Rastko / Antropologija i etnologija //
[ Promena pisma | Pretraga | Mapa Projekta | Kontakt | Pomo� ]